Vasily Grossman
De vrijheid van Ivan Grigorevich
We hebben het boek nu twee, drie keer gelezen en het vergt meer dan een gewone vermelding of aanbeveling, dus een gewone recensie om met dit boek in het reine te komen. Want wat weten we nu eindelijk over Lenin, Stalin, over het leven dat Russen, Letten, Litouwers en Georgiërs, Kazakken en de Krimtartaren hebben geleid nadat de februari-revolutie (voor ons de Maart-Revolutie) een nieuwe ochtend liet gloren, waarna Lenin kwam, om een andere nieuwe ochtend te beloven? De receptie in Vlaanderen van Vasili Grossman en zijn werk kan niet onwelwillend heten, maar valt te vergelijken met wat het boek van Joachim Fest te beurt viel, Etiam si omnes, non ego, waarin hij over de keuze van zijn vader, Johannes Fest schreef, geen lid te worden van die andere eenheidspartij in een ander land en daardoor gebroodroofd werd. Ook het boek van Inge Scholl en de film over Sophie Scholl, die Letzten Tage, waarin de leden van de Witte Roos, onder wie broer en zus Hans en Sophie Scholl aan bod komen en hun subversieve actie met de dood bekopen, wekte weinig enthousiasme en van enige empathie was er geen sprake, alsof we al die moed, die menselijke ervaringen van het onmenselijke niet kunnen verdragen. Geert van Istendael schreef erover, maar daar bleef het bij, of liever, hij wilde er zijn pet wel voor afdoen, maar over de beweegredenen van deze voor hem niet relevante oppositie geen woord.
Maar ook Alles Stroomt, werd in de media nauwelijks aandacht gegund, omdat het blijkbaar ergens tegen het gemoed in strijkt. Na het begin van omwenteling, door Michaïl Gorbatschow bij zijn aantreden aan de top van de Sovjet-structuur ingezet, duurde het nog even, voor in de landen onder de schaduw van het Kremlin de burgers zich begonnen te roeren. In Leipzig hadden in de loop der jaren op Maandagavond in de Nikolaïkirche gebedsbijeenkomsten voor de vrede plaats gehad, die in oktober 1989 op een grootse wijze tot een stil protest en betogingen tegen het regime uitliepen. De waardigheid van deze organisatie was indrukwekkend, maar we hebben er naderhand niet zo heel veel over vernomen, tot vorig jaar, toen bleek dat o.a. Kurt Masur zich ertoe ingezet hebben de confrontatie met de ordetroepen niet op bloedvergieten te laten uitlopen. Op 9 november 1989 eindigde dit zoals bekend met het openen van de muur. Men kan echter maar moeilijk inzien wat dat voor mensen die feitelijk sinds 1933 onder dictatuur en partijdiscipline hebben geleefd betekend kan en moet hebben.
Juist een boek als “Alles Stroomt”, laat zien hoezeer het verhaal van de revolutie in Rusland voor de Russen en andere volkeren een verhaal werd van vernietiging van structuren, instituties, samenlevingsverbanden, het gezin, de persoonlijke waardigheid. Vrijheid dus vormt de kern van dit boek, vrijheid als ervaring en als nooit ingeloste belofte van de revolutie. Het gaat erom, menen we, dat Grossman met dit boek probeert, na de dood van Stalin in het reine te komen met wat er zijn medemensen en hemzelf is overkomen. Bij ons heeft het, nadat we al met andere werken over revolutie, Leninisme en Stalinisme kennis maakten, de historische ervaring gewekt en laten onderkennen van wat er gebeurd moet zijn. Wat we met historische ervaring bedoelen, moeten we bij Frank Ankersmit wezen die in een subliem werk aangaf dat een bepaalde vorm van historisch onderzoek en inzicht iemand echt de mogelijkheid kan bieden de feiten als het kader van een leven te zien en van levensomstandigheden, kortom, een moment van beleven van een ander heden.
Laten we wel wezen, hoe Rusland er uitzag voor de Revolutie, tijdens de zeer roerige jaren 1905 tot 1917 valt ook al moeilijk zomaar te vatten. Orlando Figes heeft in een gigantische trilogie de periode van de 19de eeuw, de periode onder de laatste tsaren en vervolgens de tijd van de fluisteraars, de jaren onder Stalin aan de hand van bronnen te beschreven en tot leven gewekt. Het kan zijn dat we er weinig nood aan hebben, maar toch, er is meer dan de geschiedenis, denk ik, er is de ervaring met de wijze waarop het bestuur aan destructieve creatie kon doen. Er valt geen andere betekenis te geven aan de wijze waarop het Witte Zee-kanaal gegraven werd, met eenzelfde arrogante minachting voor de doden die vallen, dwangarbeiders die om alle mogelijke redenen, bourgeoisafkomst, sabotage, antirevolutionaire agitatie en wat al niet meer uit hun huizen en hun boerendoeningen werden gehaald en op transport gezet. Het Belomorkanaal, waarover Gorki in zo een opvallend lovende woorden wist te schrijven, was het enige grootschalige project van de Goelag dat de internationale media haalde. Ondanks steun van fellow travellers als Jean-Paul Sartre - andere literatoren die het communisme onderschreven, zoals Eric Blair - die als George Orwell bakken kritiek spuide op het Sovjet-Systeem - of Arthur Koetsler, die Darkness at noon schreef om zijn afschuw van de Moskouse processen, zou dat nooit echt het publieke debat bereiken, wellicht omdat iemand als senator McCarthy er een zootje van maakte, met zijn jacht op communisten en integere figuren aanviel - zou nadien de organisatie van Kolyma aan het oog van de buitenwereld onttrokken blijven. Kolyma, voor de goede orde lag in Noordelijk Oost-Siberië en bevatte werkkampen van een voor ons voorstellingsvermogen ontstellende omvang. De Goelag-archipel, waarover Alexander Solzenisjin schreef, die in de jaren zeventig en tachtig in onze contreien opgang maakte, maar na zijn terugkeer naar een van het communisme bevrijd Rusland een staatsnationalist werd, die zelfs Poetin ging steunen, wat het eenvoudiger maakte de geschiedenis er verder niet over te onderzoeken, blijft in zekere zin achter bij dit relaas van een oude overlevende. Het is voor ons een reden te meer om dit werk van Grossman, Alles Stroomt, toch met de nodige nadruk onder de aandacht te brengen.
De eerste hoofdstukken hebben alles van een verhaal, een roman, waarin een oude man, na dertig jaar terug keert naar het beschaafde deel van Rusland. Zijn bevindingen komen tot stand bij en na contacten met die wereld waarvan hij dacht dat die vrij was geweest. Ook de contacten met zijn neef, die min of meer fatsoenlijk door de crisis van de jaren dertig, waarover Koetsler schreef, de showprocessen van Moskou, was gekomen, zijn ontmoeting vervolgens in Petersburg met zijn verrader, maakte hem duidelijk dat de mens van aard niet wezenlijk veranderd was, maar ook dat de wereld buiten de kampen in wezen, zonder bewaking, althans zichtbare bewaking, niet verschilde van de wereld binnen de kampen.
Centraal staat in het boek, menen we, hoe sterk het concept van de vrijheid en de confrontatie tussen Stalin en de vrijheid, Lenin en de vrijheid wel was en hoezeer dit tot destructieve creatie heeft geleid. Maar de mens, aldus Ivan Grigorevich was een andere mens geworden, niet meer de vrije mens die zich in februari 1917 had laten verhopen, maar opnieuw de slaaf, die 1000 jaar lang gekneed was geworden door Iwans, verschrikkelijke en andere, Peters en Catharina’s en zelfs de afschaffing van de lijfeigenschap had die situatie niet helemaal kunnen opheffen. De industrialisatie rond Petersburg en in het Donetzbekken was enorm, maar raakte de Russiche ziel niet wezenlijk en al evenmin was het mogelijk de vele vormen van lokale gemeenschappen met vrijheid op te trekken uit de moerassen, want het geloof, bijgeloof stond veel in de weg.
Ivan Grigorevich trekt verder, naar Zuidelijk Rusland en vindt er emplooi en onderdak in een deel van een woning bij een weduwe, met wie hij geleidelijk tot vertrouwen komt, tot zij aan ziekte sterft. Zijn geluk duurt niet lang, maar zijn overpeinzingen over zijn leven in de rode storm, nadien ook, toen de storm kon gaan liggen, liet voor hem zien dat de orkaan hem niet kon raken zolang hij geloofde dat het enige wezenlijke de vrijheid was. Over Hegel zegt Ivan dat die niet weet wat het betekent te zeggen dat al werkelijke redelijk zou zijn en dus dat de begrepen werkelijkheid redelijk zou zijn, gewoon omdat er een hele boel niet begrepen werkelijkheid rest. Kant had het over een oceaan van zaken waar we niets over wisten, hoe groot het eiland ook was geworden van de dingen die we wel weten (kunnen). De vrijheid, hoezeer verdrukt en verwezen naar het rijk der illusies, kan veel meer van de werkelijkheid maken dan de redelijkheid kan bewerken. Aangezien, zoals we allen weten dat Karl Marx niet denkbaar is zonder Hegel, betekent zo een opmerking van Ivan Grigorevich wel iets, bedenken we ons.
Alles stroomt? Niemand kan twee keer in hetzelfde konvooi naar de kampen reizen, niemand kan twee keer in hetzelfde kamp reizen, Herakleitos is niet veraf, de afwijzing van de Revolutie, van Lenin’s revolutie en Stalin’s destructieve scheppingsdrang staan voor Ivan en dus voor Vasili Grossman niet zomaar in een verdacht daglicht, ze zijn gewoon logische uitvloeisels van zijn geloof dat enkel de menselijke vrijheid ertoe doet, zelf kunnen bepalen wat men zaait, wie men liefheeft, hoe men leven wil, de bron kan zijn van het goede.
Het zijn deze vragen die vandaag voor ons wat sleets lijken, die met mantra’s en dogma’s verweven zijn geraakt tot gemakkelijke aannames, want nooit kwamen ze onder druk te staan in onze recente geschiedenis. Meer nog, hoe vaak is gezegd en gepredikt dat de vrijheid een illusie is, dat we niet minder dan onze naaste neven onder de primaten de mensapen onderhevig zijn aan onze driften, dat we gedetermineerd zouden zijn, onze hersenen voor ons beslissen? Al te vaak, zo te zien, waarbij men observaties hanteert van scans, die echter, voor zover te overzien valt maar gedeeltelijk in beeld kunnen brengen wat er in de hersenen gaande is, blijkt men uit gedeeltelijke inzichten algemene uitspraken te kunnen doen. Chemische reacties laten zich wel aflezen maar hoe die echt werken, blijft nog een raadsel, al kan men al zones aanduiden waar er bij waarnemingen of reflecties, dromen, iets gaande is. Determinisme voeren we vandaag blijkbaar in omdat de desillusie over de onredelijkheid van mensen de vrijheid heeft afgebroken en uitgehold. Ook wie het marktdenken zelf, maar ook strategische marketing, sociologie, het geloof in de maakbaarheid van de mens aanhangt, kan niet aannemen dat socialisatieprocessen, vorming, opvoeding, Bildung er werkelijk toe doen. Alleen, als men keuzes maakt in het concrete leven, lijkt men vooral naar evolutionaire psychologische processen te kijken. Nu, gesteld dat Dirk Draulans, zo een gekende en overtuigde evolutiebioloog in 1943 de leeftijd van 20 jaar had bereikt, wat had hij dan gedaan? Onderduiken? Wapendracht voor den vijand? Of zoals de schrijver Stefan Zweig ergens in Brazilië tot het inzicht komen dat hij in deze wereld niets meer van waarde had gevonden? Of als deze of anderen niet de inzichten van Foucault, Derrida en anderen, Arendt of Gunther Anders hadden meegekregen, er de mogelijkheid toe gehad hadden, Quid libertas?
Het discours over de vrijheid, waarbij het subject zelf dat denkt, Ivan Grigorevich dertig jaar in kampen honger, koude, ontbering heeft gekend - lees dit en u zal bemerken dat de woorden tekortschieten, voor wat men daar in het verre Oosten had te verduren - over vrijheid te zeggen heeft, dat moet ons toch met verstomming slaan. En zijn fundamentele kritiek op Hegel brengt ons ertoe na te denken over hoe we vrijheid kunnen ervaren als iets positiefs, dat we ons voor iets kunnen inzetten en er een eigen bijdrage toe leveren dat anderen het ook best naar hun zin hebben en ontdekken hoeveel mogelijkheden het leven in petto kan hebben. Het is deze bedenking die ons ertoe brengt Vasili Grossman opnieuw onder de aandacht te brengen. Zijn boeken brengen ons de mens, de naakte mens, maar ook de gestaalde mens, die de omstandigheden wel moet ondergaan, maar tegelijk aan die omstandigheden weet te weerstaan. In verschillende landen van de EU staan we voor cruciale verkiezingen, maar slechts zeer oppervlakkig is de aandacht voor de mens, die elkeen is, terwijl onderzoekers met statistische grootheden jongleren. 100 mensen, zegde Stalin, daar kan men zich iets bij voorstellen, een paar 10.000 ook, maar een miljoen wordt al onwezenlijk en 10.000.000 is pure statistiek. En daarom mag men, wil men de ware vrijheid voor ogen houden, nooit vergeten dat samenleven een zaak is van mensen, niet van statistieken. Economen en sociologen moeten dringend uit hun krochten en kelders, ivoren torens en partijhoofdkwartieren komen en het leven in de straat, in de staat echt onder ogen zien. De theorie van Lenin, Stalin, heeft de mens een onvrijheid opgedrongen, waar men de neoliberaal niet van verdenken kan, maar toch, ook puur marktdenken bedreigt en bedriegt de vrijheid. Vrijheid, burgerlijke vrijheid die de sleutel vormt voor welvaart, voor de enkeling en voor de samenleving. Daarom is het dringend tijd dat men auteurs als Martha Nussbaum of Susan Neiman ernstig neemt en in de reflecties over samenleving, politiek en economie gaat betrekken. De bedoelingen van Stalin waren goed, zou men kunnen zeggen, maar het pakte kwalijk uit. Nee, helaas, ook de bedoelingen waren fout, want zijn strijd tegen de vrijheid, aldus Ivan Grigorevich was op zich al de basisfout.
Bart Haers
Maar ook Alles Stroomt, werd in de media nauwelijks aandacht gegund, omdat het blijkbaar ergens tegen het gemoed in strijkt. Na het begin van omwenteling, door Michaïl Gorbatschow bij zijn aantreden aan de top van de Sovjet-structuur ingezet, duurde het nog even, voor in de landen onder de schaduw van het Kremlin de burgers zich begonnen te roeren. In Leipzig hadden in de loop der jaren op Maandagavond in de Nikolaïkirche gebedsbijeenkomsten voor de vrede plaats gehad, die in oktober 1989 op een grootse wijze tot een stil protest en betogingen tegen het regime uitliepen. De waardigheid van deze organisatie was indrukwekkend, maar we hebben er naderhand niet zo heel veel over vernomen, tot vorig jaar, toen bleek dat o.a. Kurt Masur zich ertoe ingezet hebben de confrontatie met de ordetroepen niet op bloedvergieten te laten uitlopen. Op 9 november 1989 eindigde dit zoals bekend met het openen van de muur. Men kan echter maar moeilijk inzien wat dat voor mensen die feitelijk sinds 1933 onder dictatuur en partijdiscipline hebben geleefd betekend kan en moet hebben.
Juist een boek als “Alles Stroomt”, laat zien hoezeer het verhaal van de revolutie in Rusland voor de Russen en andere volkeren een verhaal werd van vernietiging van structuren, instituties, samenlevingsverbanden, het gezin, de persoonlijke waardigheid. Vrijheid dus vormt de kern van dit boek, vrijheid als ervaring en als nooit ingeloste belofte van de revolutie. Het gaat erom, menen we, dat Grossman met dit boek probeert, na de dood van Stalin in het reine te komen met wat er zijn medemensen en hemzelf is overkomen. Bij ons heeft het, nadat we al met andere werken over revolutie, Leninisme en Stalinisme kennis maakten, de historische ervaring gewekt en laten onderkennen van wat er gebeurd moet zijn. Wat we met historische ervaring bedoelen, moeten we bij Frank Ankersmit wezen die in een subliem werk aangaf dat een bepaalde vorm van historisch onderzoek en inzicht iemand echt de mogelijkheid kan bieden de feiten als het kader van een leven te zien en van levensomstandigheden, kortom, een moment van beleven van een ander heden.
Laten we wel wezen, hoe Rusland er uitzag voor de Revolutie, tijdens de zeer roerige jaren 1905 tot 1917 valt ook al moeilijk zomaar te vatten. Orlando Figes heeft in een gigantische trilogie de periode van de 19de eeuw, de periode onder de laatste tsaren en vervolgens de tijd van de fluisteraars, de jaren onder Stalin aan de hand van bronnen te beschreven en tot leven gewekt. Het kan zijn dat we er weinig nood aan hebben, maar toch, er is meer dan de geschiedenis, denk ik, er is de ervaring met de wijze waarop het bestuur aan destructieve creatie kon doen. Er valt geen andere betekenis te geven aan de wijze waarop het Witte Zee-kanaal gegraven werd, met eenzelfde arrogante minachting voor de doden die vallen, dwangarbeiders die om alle mogelijke redenen, bourgeoisafkomst, sabotage, antirevolutionaire agitatie en wat al niet meer uit hun huizen en hun boerendoeningen werden gehaald en op transport gezet. Het Belomorkanaal, waarover Gorki in zo een opvallend lovende woorden wist te schrijven, was het enige grootschalige project van de Goelag dat de internationale media haalde. Ondanks steun van fellow travellers als Jean-Paul Sartre - andere literatoren die het communisme onderschreven, zoals Eric Blair - die als George Orwell bakken kritiek spuide op het Sovjet-Systeem - of Arthur Koetsler, die Darkness at noon schreef om zijn afschuw van de Moskouse processen, zou dat nooit echt het publieke debat bereiken, wellicht omdat iemand als senator McCarthy er een zootje van maakte, met zijn jacht op communisten en integere figuren aanviel - zou nadien de organisatie van Kolyma aan het oog van de buitenwereld onttrokken blijven. Kolyma, voor de goede orde lag in Noordelijk Oost-Siberië en bevatte werkkampen van een voor ons voorstellingsvermogen ontstellende omvang. De Goelag-archipel, waarover Alexander Solzenisjin schreef, die in de jaren zeventig en tachtig in onze contreien opgang maakte, maar na zijn terugkeer naar een van het communisme bevrijd Rusland een staatsnationalist werd, die zelfs Poetin ging steunen, wat het eenvoudiger maakte de geschiedenis er verder niet over te onderzoeken, blijft in zekere zin achter bij dit relaas van een oude overlevende. Het is voor ons een reden te meer om dit werk van Grossman, Alles Stroomt, toch met de nodige nadruk onder de aandacht te brengen.
De eerste hoofdstukken hebben alles van een verhaal, een roman, waarin een oude man, na dertig jaar terug keert naar het beschaafde deel van Rusland. Zijn bevindingen komen tot stand bij en na contacten met die wereld waarvan hij dacht dat die vrij was geweest. Ook de contacten met zijn neef, die min of meer fatsoenlijk door de crisis van de jaren dertig, waarover Koetsler schreef, de showprocessen van Moskou, was gekomen, zijn ontmoeting vervolgens in Petersburg met zijn verrader, maakte hem duidelijk dat de mens van aard niet wezenlijk veranderd was, maar ook dat de wereld buiten de kampen in wezen, zonder bewaking, althans zichtbare bewaking, niet verschilde van de wereld binnen de kampen.
Centraal staat in het boek, menen we, hoe sterk het concept van de vrijheid en de confrontatie tussen Stalin en de vrijheid, Lenin en de vrijheid wel was en hoezeer dit tot destructieve creatie heeft geleid. Maar de mens, aldus Ivan Grigorevich was een andere mens geworden, niet meer de vrije mens die zich in februari 1917 had laten verhopen, maar opnieuw de slaaf, die 1000 jaar lang gekneed was geworden door Iwans, verschrikkelijke en andere, Peters en Catharina’s en zelfs de afschaffing van de lijfeigenschap had die situatie niet helemaal kunnen opheffen. De industrialisatie rond Petersburg en in het Donetzbekken was enorm, maar raakte de Russiche ziel niet wezenlijk en al evenmin was het mogelijk de vele vormen van lokale gemeenschappen met vrijheid op te trekken uit de moerassen, want het geloof, bijgeloof stond veel in de weg.
Ivan Grigorevich trekt verder, naar Zuidelijk Rusland en vindt er emplooi en onderdak in een deel van een woning bij een weduwe, met wie hij geleidelijk tot vertrouwen komt, tot zij aan ziekte sterft. Zijn geluk duurt niet lang, maar zijn overpeinzingen over zijn leven in de rode storm, nadien ook, toen de storm kon gaan liggen, liet voor hem zien dat de orkaan hem niet kon raken zolang hij geloofde dat het enige wezenlijke de vrijheid was. Over Hegel zegt Ivan dat die niet weet wat het betekent te zeggen dat al werkelijke redelijk zou zijn en dus dat de begrepen werkelijkheid redelijk zou zijn, gewoon omdat er een hele boel niet begrepen werkelijkheid rest. Kant had het over een oceaan van zaken waar we niets over wisten, hoe groot het eiland ook was geworden van de dingen die we wel weten (kunnen). De vrijheid, hoezeer verdrukt en verwezen naar het rijk der illusies, kan veel meer van de werkelijkheid maken dan de redelijkheid kan bewerken. Aangezien, zoals we allen weten dat Karl Marx niet denkbaar is zonder Hegel, betekent zo een opmerking van Ivan Grigorevich wel iets, bedenken we ons.
Alles stroomt? Niemand kan twee keer in hetzelfde konvooi naar de kampen reizen, niemand kan twee keer in hetzelfde kamp reizen, Herakleitos is niet veraf, de afwijzing van de Revolutie, van Lenin’s revolutie en Stalin’s destructieve scheppingsdrang staan voor Ivan en dus voor Vasili Grossman niet zomaar in een verdacht daglicht, ze zijn gewoon logische uitvloeisels van zijn geloof dat enkel de menselijke vrijheid ertoe doet, zelf kunnen bepalen wat men zaait, wie men liefheeft, hoe men leven wil, de bron kan zijn van het goede.
Het zijn deze vragen die vandaag voor ons wat sleets lijken, die met mantra’s en dogma’s verweven zijn geraakt tot gemakkelijke aannames, want nooit kwamen ze onder druk te staan in onze recente geschiedenis. Meer nog, hoe vaak is gezegd en gepredikt dat de vrijheid een illusie is, dat we niet minder dan onze naaste neven onder de primaten de mensapen onderhevig zijn aan onze driften, dat we gedetermineerd zouden zijn, onze hersenen voor ons beslissen? Al te vaak, zo te zien, waarbij men observaties hanteert van scans, die echter, voor zover te overzien valt maar gedeeltelijk in beeld kunnen brengen wat er in de hersenen gaande is, blijkt men uit gedeeltelijke inzichten algemene uitspraken te kunnen doen. Chemische reacties laten zich wel aflezen maar hoe die echt werken, blijft nog een raadsel, al kan men al zones aanduiden waar er bij waarnemingen of reflecties, dromen, iets gaande is. Determinisme voeren we vandaag blijkbaar in omdat de desillusie over de onredelijkheid van mensen de vrijheid heeft afgebroken en uitgehold. Ook wie het marktdenken zelf, maar ook strategische marketing, sociologie, het geloof in de maakbaarheid van de mens aanhangt, kan niet aannemen dat socialisatieprocessen, vorming, opvoeding, Bildung er werkelijk toe doen. Alleen, als men keuzes maakt in het concrete leven, lijkt men vooral naar evolutionaire psychologische processen te kijken. Nu, gesteld dat Dirk Draulans, zo een gekende en overtuigde evolutiebioloog in 1943 de leeftijd van 20 jaar had bereikt, wat had hij dan gedaan? Onderduiken? Wapendracht voor den vijand? Of zoals de schrijver Stefan Zweig ergens in Brazilië tot het inzicht komen dat hij in deze wereld niets meer van waarde had gevonden? Of als deze of anderen niet de inzichten van Foucault, Derrida en anderen, Arendt of Gunther Anders hadden meegekregen, er de mogelijkheid toe gehad hadden, Quid libertas?
Het discours over de vrijheid, waarbij het subject zelf dat denkt, Ivan Grigorevich dertig jaar in kampen honger, koude, ontbering heeft gekend - lees dit en u zal bemerken dat de woorden tekortschieten, voor wat men daar in het verre Oosten had te verduren - over vrijheid te zeggen heeft, dat moet ons toch met verstomming slaan. En zijn fundamentele kritiek op Hegel brengt ons ertoe na te denken over hoe we vrijheid kunnen ervaren als iets positiefs, dat we ons voor iets kunnen inzetten en er een eigen bijdrage toe leveren dat anderen het ook best naar hun zin hebben en ontdekken hoeveel mogelijkheden het leven in petto kan hebben. Het is deze bedenking die ons ertoe brengt Vasili Grossman opnieuw onder de aandacht te brengen. Zijn boeken brengen ons de mens, de naakte mens, maar ook de gestaalde mens, die de omstandigheden wel moet ondergaan, maar tegelijk aan die omstandigheden weet te weerstaan. In verschillende landen van de EU staan we voor cruciale verkiezingen, maar slechts zeer oppervlakkig is de aandacht voor de mens, die elkeen is, terwijl onderzoekers met statistische grootheden jongleren. 100 mensen, zegde Stalin, daar kan men zich iets bij voorstellen, een paar 10.000 ook, maar een miljoen wordt al onwezenlijk en 10.000.000 is pure statistiek. En daarom mag men, wil men de ware vrijheid voor ogen houden, nooit vergeten dat samenleven een zaak is van mensen, niet van statistieken. Economen en sociologen moeten dringend uit hun krochten en kelders, ivoren torens en partijhoofdkwartieren komen en het leven in de straat, in de staat echt onder ogen zien. De theorie van Lenin, Stalin, heeft de mens een onvrijheid opgedrongen, waar men de neoliberaal niet van verdenken kan, maar toch, ook puur marktdenken bedreigt en bedriegt de vrijheid. Vrijheid, burgerlijke vrijheid die de sleutel vormt voor welvaart, voor de enkeling en voor de samenleving. Daarom is het dringend tijd dat men auteurs als Martha Nussbaum of Susan Neiman ernstig neemt en in de reflecties over samenleving, politiek en economie gaat betrekken. De bedoelingen van Stalin waren goed, zou men kunnen zeggen, maar het pakte kwalijk uit. Nee, helaas, ook de bedoelingen waren fout, want zijn strijd tegen de vrijheid, aldus Ivan Grigorevich was op zich al de basisfout.
Reacties
Een reactie posten