Het brein, zo kostbaar en zo onbegrijpelijk

Reis naar het zelf
Het brein blijft rein

Bert Keizer, Onverklaarbaar bewoond, het wonderlijke domein van de hersenen, 6de druk, utgeverij Balans, A’dam, 2010. pp. 269, prijs: € 17,95

Ik had het gezien, de bespreking in De Standaard, maar was er niet verder op in gegaan, tot ik het zag liggen in de boekhandel en de eerste kennismaking mij onmiddellijk enthousiasmeerde , want het ging om een zoektocht in de hersenen naar het zijn. Na lectuur van het boek, veel te snel allicht, kan ik alleen maar zeggen dat het echt wel iets bijdraagt.
Wie houdt er zich allemaal niet onledig met dat arme brein, onze hersenen, ons zenuwstelsel? Psychiaters? Niet echt, want die rammelen wat aan de ziel, zegt men. Neurologen? Die spelen met chemische stofjes en proberen zo de evenwichten tussen dopamine en andere transmitters in evenwicht te houden? Neurochirurgen dus, want zij snijden diep, zeer diep, dieper dan ze denken, die neurochirurgen.
Mja, ons brein, dat is zoiets als…het weer, je kan erover zeuren, je kan erover prakizeren, maar eindelijk weet je het niet, als leek toch niet. En de artsen? Soms lijkt men het hen kwalijk te nemen, dat ze het ook niet altijd weten, want we denken dat wie zeven jaren studeert en nog vijf jaar verder ploetert het wel weten moet.
Dr. Bert Keizer, zelf arts is in een verpleeghuis kwam in UZMC Amsterdam liep gedurende drie maanden mee op de dienst neurochirurgie, waar hij scans mee mocht bekijken en toeschouwer zijn in het OK. .Gesprekken met patiënten en familieleden waren er ook en uit dat alles distilleerde hij een vlot lezend boekje, dat ons meeneemt op weg naar die knetterende bovenkamer van ons, waar neuronen en synapsen in de weer zijn. Met wat? Een goede vraag, want weten we het wel en hoe kunnen we het dan nog begrijpelijk maken aan de buitenstaander. Elke arts zal dat als een probleem ervaren, wie probeert tumoren en bloedklonters uit die uitermate gevoelige bovenkamer te verwijderen, loopt voortdurend risico’s zo blijkt en soms, opvallend vaak, richt men schade aan, terwijl men genezing zocht te brengen.
In een ander boek is de wetenschapsfilosoof Philip van Loocke# ook op zoek naar de relatie tussen wie we denken te zijn, het zelf, het bewustzijn, de vrije wil waarover we beschikken en wat we tot nog toe over het brein weten, maar waar de filosofen meer aan het woord komen, zoals David Bennett, die ook in het boek van Bert Keizer even opduikt. Waar het om zou kunnen gaan is dat we met ons brein niet in ons brein kunnen binnendringen. Of zoals een berichtje in Knack in de rubriek wetenschappen het stelt:zou zuchten nuttig zijn als we het maar niet op commando doen, ook niet van onszelf aan onszelf. Het gaat om het regelen van ademhaling en stress.
We worden wel bekogeld met informatie over ons brein, met informatie ook over hoe we de werking ervan kunnen optimaliseren, van ons eigen brein en dat van onze kinderen: schaken, bridge, wellicht ook wiskunde of de fameuze kubus, van Rubik, de Hongaarse wiskundige. 23 handelingen zouden moeten volstaan om vanuit een willekeurige positie naar de gewenste oplossing, die bestaat uit egale vlakken, te komen. Minfulness kan ook natuurlijk
Het spelletje met de kubus gaat om handelingen die we niet anders dan bewust kunnen doen, zegt men, maar uiteindelijk gaat het om draaiingen en verschuivingen die als je het goed bekijkt volgens een optimaal systeem opgelost kunnen worden. Denk je dan, als je draait? Kijk je of weet je wat er gebeurt als draaiingen elkaar opvolgen? En als je tennis speelt, verondersteld dat je over voldoende vaardigheden beschikt en dat die goed ontwikkeld zijn, getraind zijn, dan kan je met overzicht de ballen zo slaan dat de tegenstander zich erin verliest en forced errors slaat.
Het zijn maar beelden, voorbeelden van waar hersenactiviteit aan te pas komen, maar zoals Bert Keizer laat zien, al vele stappen te ver. Het zien? Ach, ogen, zenuwen, hersenschors en dan pulsen aan andere zenuwen en toch, kijkt er dan iemand in onze hersenen naar wat we zien? Nee, het zien zelf is niet anders wat er gebeurt als je kijkt naar iets. Kijk je als je rijdt of als je loopt, dan om te vermijden dat je schade aanricht of om hindernissen, gevaren te ontwijken. Maar wijl je ziet dat er een paaltje staat, kan je het stuur draaien, remmen of juist iets meer snelheid maken om de draaiing van de wagen iets anders te sturen. Ook hier weer de kwestie dat kijken en handelen samengaan en het zien dus wel aandacht impliceert, maar dat die aandacht op grond van ervaringen én het inslijten van handelingen adequate antwoorden mogelijk maakt. Zoals de arts die gaat snijden in het brein.
Komen we tot die conclusie, dan kunnen we bij de jager in voor ons ontoegankelijke realiteiten, die van het glaciaal of het begin van de landbouwera afvragen wat die mensen wisten en hoe ze met die kennis omgingen. Of hoe planten steeds betere peren of appels kunnen voortbrengen. Het zijn complexe mechanismen, ingrepen van de mens in de natuur; we deden het en zagen dat het goed was, meestal. Sommige hondenrassen vandaag zijn zo mismeesterd, dat we voorzichtig moeten zijn met die uitspraak. Bert Keizer stelt hetzelfde vast bij de neurochirurgen: zij doen om wel te doen, maar omdat zij met veel onbekenden te maken hebben; lijkt het resultaat soms deplorabel, maar, zo voegt hij er dan met allerlei variaties op het thema aan toe, voor de patiënt van ooit kan het wel iets opleveren.
U merkt het, dit boek kan men aanraden aan wie zich afvraagt hoe we tegen de dingen aankijken en vooral naar onszelf. Doorgaans weten we niet dat ons brein goed werkt, tot er iets mis gaat, als er insulten komen of als de coördinatie van onze bewegingen niet je dat is, dan wel dat we onze woorden niet meer beheersen, onze taal. Ook mensen met aangeboren afwijkingen laten wel eens de bedenking toe dat ons denken en handelen echt wel iets bijzonders moeilijk moet zijn, als we mensen ontmoeten die we kenden vooraleer er iets mis is gegaan, valt op hoe een prachtig brein plots onbeholpen blijkt eenvoudige handelingen mogelijk te maken.
Toch, niet zolang geleden was er op Klara.be een uitzending met Trio over de hersenen en hersenmodulatie, waarbij een neuroloog met ervaring, Prof. Dr. Dirk de Ridder stelt dat neuromodulatie pas een laatste redmiddel kan zijn, omdat minieme fouten grote gevolgen kunnen hebben. Toch meende de arts in het programma dat we volledig gedetermineerd zouden zijn door onze hersenen. Kan best zijn, maar we beheersen het niet, niemand lijkt vooralsnog de werking van het brein te beheersen. Wat betekent dat dan? Natuurlijk behoort het brein tot het lichaam, is het er zonder meer mee verbonden, maar dan blijft de vraag hoe we met dat brein tot zoveel in staat kunnen zijn, als blijkbaar vaak het geval is? En als we verder komen met het verkennen met de werking van het brein lijkt het in niets op de beelden die we er ons de afgelopen decennia over gevormd hebben. Conclusie? Het brein werkt, normaal of niet helemaal normaal en dat bepaalt mede of we onszelf zijn. Het complexe van het probleem is dat we blijkbaar niet los komen van een soort cartesiaans theater, dat we niet aanvaarden dat juist de hersenen geen centraal stuursysteem lijken te hebben. De perfecte anarchie dus?
De vraag lijkt louter filosofisch, maar wie enigszins kijkt naar het geval Hans van Tremsche, Kim De Gelder of andere gevallen van moordende mannen, vraagt zich af of zij bewust aan het moorden slaan. De idee dat god dood is, zal wel niet zoveel indruk meer maken als op Raskolnikov in Schuld en Boete - excuses, misdaad en straf. Toch, wie beseft dat het verzamelen van wapens, het voorbereiden van de tocht en vervolgens het kiezen van de slachtoffers merkt dat hier geen lege breinen aan het werk zijn. Is er iets dat hen vrijpleit, ontoerekeningsvatbaar verklaart of heeft het brein ergens een commando gekregen, stemmen van buitenaf die hen bevelen. Vergeten we niet dat soldaten getraind worden, zeker in elite-eenheden van het Amerikaanse leger, om te doden - waarbij dan weer opgemerkt moet worden dat zij naderhand zichzelf niet meer zijn, dan wordt de kwestie alweer complexer, jawel, ons verhaal wordt eentonig, of liever dat van Bert Keizer. .
Toegegeven, Bert Keizer geeft niet op al die terreinen een begin van antwoord, maar toch, zijn bedenkingen bij patiënten dat sommige ingrepen voor oudere patiënten echt geen waardige behandeling meer zijn, omdat de therapeutische ingrepen bijna vooraf als weinig zinvol mogen heten en slechts blijken van medische hardnekkigheid, biedt op zich een mooie staaltje hoe hersenen ons zijn bepalen, hoe de werking van ons gehele systeem als organisme, dus ook met hormonen en alles wat er bij hoort, dat wijzelf dat zijn. Dat de ene er genoegen in schept een zekere machtsdroom te realiseren, die op termijn voldoende gunstig uitpakt voor patiënten, maar voor een concrete mens van vlees en bloed desastreus blijkt, tja, dat vergt dan volgens onder meer neurochirurgen een globaal plaatje en een afweging van waarden. Men kan dan pleiten voor informed consent, maar de auteur laat zien dat dit vaak zeer moeilijk is, omdat de artsen zelf geen beeld hebben van de risico‘s of wat die risico‘s impliceren.
In die zin schreven we: het brein blijft rein, onschuldig. We menen althans dat onze hersenen werken zoals ze werken en als er inderdaad geen sturend ego is, geen loket voor afgifte van prikkels noch eentje voor het doorgeven van opdrachten, als er geen ordonnansen zijn of woordvoerders, hoe kan men dan spreken van een brein dat ergens verantwoordelijk voor is. Toch komt Kim de Gelder wellicht voor het hof van Assisen, tenzij de experten er echt toe besluiten dat twee babytjes doden in een kinderkribbe en een verzorgster de dader als gevolg van een falend bewustzijn over aanzet, handeling en gevolgen zou vrijpleiten. Vandaag zou dit de samenleving in ernstige mate beroeren.
De vragen zijn hiermee niet beantwoord, maar het kan zijn - naar ons inzicht - dat we het wondere brein niet voldoende kunnen naar waarde schatten als alles naar behoren werkt, dat we artsen de middelen moeten aangeven om bij falen of gebreken het nodige te doen, maar dat hier vele subtiele grenzen geraakt worden, ook het zijn als mens, zodat de afwegingen complex worden en de vraag wat kan en mag voor patiënten - die min of meer met een beschadigd brein te maken hebben en hun omgeving - niet altijd afgewogen kan worden. De idee van de informed consent is prachtig, maar hoe werkt dat dan?

Met vriendelijke groet

Een gepassioneerde toeschouwer in het schouwtoneel van het anatomisch circus

1. Ph. Van Loocke Het wereldbeeld van de wetenschap. Waar we geraakt zijn aan het begin van de eenentwintigste eeuw . Aantal Pagina's: 564; Prijs: € 44,50; Uitgever : Garant Uitgevers nv
2. Dit thema willen we eerlang verder uitwerken, vanuit een andere invalshoek, omdat we de indruk hebben dat men het brein, maar ook de werking van de ratio, ons redelijk kenvermogen terecht hoog inschatten, maar zelden oog hebben voor de losse eindjes. Het essay brengt ons bij Susan Neiman, Wim Kayser en het cartsesiaanse theater en andere hangende kwesties. Maar vooral denken, we de voornaamste reden van onze bewondering.