Waar gaat Turkije heen?


Aziatische Tijger
Of
Land in verandering



Dirk Rochtus, Turbulent Turkije.. Uitgeverij Pelckmans 2011, pp. 186. Prijs: . € 18,50

De namen van de meeste hoofdrolspelers in dit verhaal, een beknopte geschiedenis van Turkije komen niet zo overdadig aan bod omdat ik meen dat dit een goed begrip in de weg kan staan en omdat het niet zo opschiet met een correcte spelling voor namen als öcalan of Ecevit, Demirel of Gull. 

Onbekend is onbemind

Een paar jaar geleden ontmoette ik een studente aan het conservatorium van Gent, die piano studeerde en compositie en ik hoorde enkele van haar eigen composities. Ook viel het voor dat ik het pad kruiste van jonge Turken, die in het leven ook hun weg vonden. Verder ken ik, zoals u, via de media wel enkele mensen die in het publieke leven een rol hebben opgenomen en zo deel uitmaken van onze samenleving. Maar toch valt het me op dat we van het land niet zo heel veel afweten en erger nog, dat wat we weten doorgaans de vooroordelen versterkt.

In gesprekken met Hugo van Rompaey, een man met vele diploma’s, over het lot van de Koerden, heb ik gemerkt dat het toch wel moeilijk is de situatie van die mensen in te schatten. Er ontbrak een ruimer kader. Dat kan men de pleitbezorger van de Koerden niet kwalijk nemen, maar het viel me op dat hetgeen de Koerden de Turken verwijten nog zo onbetwistbaar juist mag zijn, maar dat het toch een probleem blijft als men de geschiedenis van Turkije niet goed in de vingers heeft.

Dirk Rochtus blijkt nu wel even de moeite te hebben gedaan ons als gids doorheen de roerige en soms rommelige geschiedenis van Turkije te loodsen. Hij zal het niet hebben over de mensen die in Roemelië, zo heette eens het Europese deel van Turkije of Anatolië leven, maar wel komt er stilaan meer duidelijkheid in de verhoudingen, wanneer men doorheen het boek de evoluties vormt ziet krijgen.

Omdat Turkije binnen Europa een twistappel blijft, waarbij de ene Turkije als lid willen om Europa te vesterken, dan wel juist te verzwakken; terwijl anderen eerder diffuse argumenten laten horen, blijft de discussie ook vaak steken in algemeenheden. Er zijn vele kwesties die het lidmaatschap belemmeren, maar er zijn er ook die ertoe kunnen aanzetten Turkije in de EU op te nemen. Aan het einde zal ik pogen aan te geven hoe mijn houding terzake is geëvolueerd. Wel denk ik dat zonder enige kennis van het land en haar burgers het gesprek bijzonder moeilijk is.

Een Osmaanse erfenis

In feite zijn er meerdere erfenissen, die afhankelijk van de landstreek een rol spelen in het verhaal. We kennen allemaal wel iets van het oriëntalisme dat in de late 18de eeuw grote sier maakte in de muziek, de literatuur en de schilderkunst. Maar wat weten we nog van de Janitsaren? Van het beleg van Wenen? Van het bondgenootschap dat Frans I  van Frankrijk met de Ottomanen sloot? Of van het boekje van Erasmus over de Turkenkrijg? En hoe beleefden de mensen in Turkije het Ottomaanse rijk? De erfenis van Osman is rijk en niet altijd goed in te schatten. Dirk Rochtus laat zien hoe aan het einde van de negentiende eeuw het Ottomaanse rijk in verval raakte omdat de Sultan niet meer in staat was de druk op het land en diens regering te weerstaan. Sinds de Griekse onafhankelijkheidsoorlog was niets meer zoals het was en ook de Krimoorlog, de permanente druk van de Britten, zorgde voor onzekerheid en verlies aan terrein. De Verhevene Porte was niet meer bij machte alle facetten van het buitenlands beleid in de hand te houden.

Toch moet men vaststellen dat ook de binnenlandse druk op de Sultan groter werd, omdat er in het land nieuwe krachten waren opgestaan, die zich als Jonge Turken aanmatigden, in de ogen van de Sultan, deel te nemen aan het bestuur en indien nodig, mogelijk, de macht over te nemen. De jonge Turken namen dan ook in 1908 de macht over maar installeerden een beleid dat niet op algemene instemming kon rekenen. De kwestie was hoe men de staat zou inrichten en hoe men de Islam daarin een plaats zou geven. De desastreus uitgevallen keuze tijdens WO I voor een bondgenootschap met de Duitse en Oostenrijkse  Keizerrijken bracht mee dat na de Oorlogen in de voorstedenakkoorden Turkije al evenmin veel inspraak had in de vredesregelingen. Kon Duitsland foeteren en op wraak zinnen voor Versailles, dan was het de Turken beschoren te morren over het verdrag van Sèvres, waarin het Ottomaanse rijk opgegeven werd en behalve de gebieden verder af zoals Egypte en Israël, ook delen van Anatolië aan de grijpgrage handen van Fransen, Britten en vooral Grieken werden overgeleverd. Maar juist de poging van de Grieken om het deel van hun buit in te pikken bracht nieuwe krachten aan de oppervlakte en Mustafa Kemal Ataturk slaagde erin de Jonge Turken weg te vegen en een Turkse “Sonderweg” uit te zoeken.

Jacobijns Centralisme, laïcisme en Nationalisme

Het Turkse probleem, voor de Turken zelf vooral bestaat erin dat men de beginselen die Kemal Attaturk voorop had gesteld onverkort heeft willen aanhouden. Het centralisme werkt om een jonge staat tot ontwikkeling te brengen en om komaf te maken met het voormalige bewind. Maar centralisme kan initiatief en zin voor vernieuwing fnuiken. Een ander aspect van de beginselen, het laïcisme was nodig om de staat boven de religieuze spanningen te stellen, maar Kemal Ataturk had de Koerden, de christenen en de Alevieten mee betrokken bij de strijd tegen de invallers en tegen de interne weerstand om hen vervolgens niet te laten delen in de oogst van de strijd.

Over de Armeense kwestie kan men veel zeggen, maar wat er in 1915 is ondernomen tegen de Armeniërs blijft wel de Turkse staat achtervolgen, ook al omdat men geen mogelijkheid vindt om de verantwoordelijkheid zelf te onderzoeken. Het draagt er mee toe bij dat Turkije steeds met zichzelf in de knoop raakt, want de beginselen laten weinig ruimte voor flexibliteit

Een opeenvolging van partijen

Vasthouden aan het laïcisme betekende dat uiterlijke tekenen van religiositeit of naleven van de orthopraxie van de Islam uir het publieke leven werden geweerd. Belangrijker echt is de rol van het leger in het vasthouden aan de beginselen, omdat hierin Turkije het sterkst de Ottomaanse erfenis tot uiting laten komen. In wezen kan men het wantrouwen ten aanzien van de burgers moeilijk negeren als men de geschiedenis van het moderne Turkije bekijkt;

Paradoxaal genoeg blijkt het nationalisme niet geleid te hebben tot een ontspannener houding ten aanzien van de Turken. Te weinig omarmenden zij de Westerse cultuur en de mobilisatie om als Turk de natie te stutten had altijd iets dubbelzinnig.

Sommige partijen, die de Koerden wilden vertegenwoordigen werden van slag om slinger verboden en opgevolgd door andere partijen. Maar ook Islamitische partijen dienden zich steeds weer te vervellen omdat het leger en het gerecht, de twee steunpilaren van het bewind ook hen slag om slinger buiten de wet stelden. Het gegoochel met de westerse waarden blijken die westerse waarden in hoge mate in discrediet gebracht te hebben. Het is ook na lezing van dit boek, dat we tot die conclusie gekomen zijn. Want Dirk Rochtus laat overvloedig zien hoezeer hij in Turkije voortdurend op merkwaardige contradicties botste. Het hele verhaal van de Cypruskwestie die in 1974 met de tweevoudige inval om de Turken op het eiland van Afrodite te beschermen tegen de Griekse overmacht, zorgde voor groot verlies aan krediet bij de Europese en Amerikaanse regeringen. Men zou in 2003 nog straffer meemaken, toen het parlement weigerde, tegen de regering in, de basis van Incerlik ter beschikking van de Amerikanen te stellen om de oorlog in Irak ook vanuit het Noorden aan te vatten.

Het land, Turkije is geen etnisch homogeen land, maar de auteur laat zien dat de regeringen in Turkije er niet in slagen een civiek nationalisme te ontwikkelen. Turk zijn is de voorwaarde en de Koerden wordt geleerd dat zij zich moeten aanpassen. Oprotten kan natuurlijk niet, wat op termijn geleid heeft tot de terreur van de PKK. De leiding van de PKK koos voor een linkse basis voor hun Koerdisch nationalisme en dat paste uiteraard in de stroom van onafhankelijkheidsbewegingen die overal in Europa en de rest van de wereld de kop opstaken. De schielijk verworven autonomie in Noord-Irak heeft de situatie er niet eenvoudiger op gemaakt.

Turkije, brug, venster of dam

De discussie die Europa verdeelt als het over Turkije gaat als lid van de EU, maar voor de Amerikanen geldt de metaforiek ook uiteraard is of Turkije een brug is dus een Oriëntaals midden-Oosten en dito Azië, dan wel een zou kunnen openen, wat onze visie is, maar voor velen zou het een dam kunnen zijn. Een brug is een ongemakkelijke situatie om zich op te bevinden, een bruggenhoofd is handiger. Maar van wat en waartoe? Wat Europa is, sommigen menen te mogen zeggen, was, lijken we te weten, maar wat Azië is, blijft voor velen moeilijk te bevatten. De Waardengemeenschap die sommigen zien in de EU, maar die na het nee, uit de teksten van het Europese Verdrag van Rome zijn geschrapt in 2005; behalve de concepten van burgerschap en tolerantie, spreken individuele Turken wel aan, maar het hypocriete en eenzijdige gebruik ervan in Turkije, zowel door de partij van Erdogan als door het leger en de burgerij - in de andere richting - maken het de gesprekken tussen Turkije en de EU niet eenvoudiger. Maar ook gesprekken tussen Europeanen en Turken, burgers onder elkaar wordt er ook niet altijd eenvoudiger op.

Voor sommigen zou Turkije opnieuw of eens te meer de dam moeten vormen tegen despotisme en de regeringen tot 2002; toen Erdogan aan de macht kwamen hebben zich van die rol gekweten, ten koste van legitimiteit in het diepere binnenland, door dus zelf zo niet despotisch dan toch zonder draagvlak beginselen aan de bevolking op te leggen. Dat men niet over de Armeense kwestie mag spreken, dat men de Koerden geen goed hart mag toedragen blijft problematisch omdat Turkije zo zichzelf buiten de Europese inzichten over burgerschap, diversiteit en verdraagzaamheid plaatst.

Lid van de EU

Sinds een overhaaste commissaris van de EU stralend uitriep dat het land tot Europa behoort, zijn er wederzijdse fricties ontstaan over dat verhoopte en soms ook stilzwijgend afgewezen lidmaatschap. In Europa zelf speelt het verhaal een dubbelzinnige rol omdat het afwisselend gebruikt wordt om de “onverdraagzamen in eigen kring” met de vinger te wijzen, de verdere ontwikkeling van een sterke EU tegen te gaan en Europa te herleiden tot een federatie van regeringen die met elkaar op handelsgebied samenwerken in plaats van een politieke federatie. De tegenstanders van de toetreding hanteren echter ook niet altijd overtuigende argumenten.

In Turkije, merkt Dirk Rochtus op dat de geesten nu eens evolueren naar een grotere drang tot toetreding, terwijl men vervolgens de prijs te hoog wordt, zoals het accepteren van de Koerden als volwaardige en evenwaardige burgers. Ook lijkt men soms bondgenootschappen aan te willen gaan met andere landen dan Israël, zeker als Israël strategische of diplomatieke blunders begaat. Bovendien wil Turkije zelf de rol van regionale macht ter harte nemen, maar blijft het ook lid van de Nato en kijken ze verlangend uit naar een lidmaatschap met de Unie.

Het verleden weegt mee, de Unie mag niet verstikken

Zelf kunnen we vooralsnog besluiten dat Turkije als land een complex geheel vormt, dat niet altijd even duidelijk de eigen opties op langere termijn weet te formuleren, maar daar is het land niet alleen in. Belangrijker is, dat Turkije nu bezig is, net dankzij de economische groei en de relatieve stabiliteit van het land, politiek in elk geval, vanzelf de voorwaarden aan het scheppen is voor een modernisering van het land. Op zeker ogenblik zal men de strijdbijl ten aanzien van de Grieken, op Cyprus en het contintent moeten begraven, zal men tegenover de Koerden een voorstel van cohabitatie moeten doen dat hen in hun rechten over zelfbeschikking hersteld en zal men de Armeense kwestie moeten accepteren als een duistere bladzijde in de geschiedenis.

Dirk Rochtus geeft ampel redenen op voor een Turks lidmaatschap, maar stelt vast dat zij ook als argumenten contra worden aangedragen. De omvang van het land en de jonge bevolking zou voor de een tot een verjonging van Europa kunnen leiden, maar dat zou wel pas mogelijk zijn als hun opleidingen op niveau waren en als Ankara echt in onderwijs zou investeren in het diepe binnenland van Turkije. De steden groeien snel aan, maar het blijft moeilijk te ontkennen dat het binnenland voor de bestuurlijke elites nog steeds, zoals in de tijd van Suleiman de Grote enkel te administreren gebied zijn, geen eigen leven kennen.

Het is die jacobijnse benadering van het land dat mij behoedzaam maakt voor de toekomst, ook voor Europa. Bovendien speelt mee dat vele burgers zich in deze tijd van monetaire crisis en interne machtstrijd binnen de EU niet echt begrepen voelen, noch aangesproken in het debat mee te spreken. Wat Merkel, Van Rompuy en de anderen moeten doen, daar hebben velen in Europa, van Karelië tot Algarve ideeën over, maar ik merk dat academici, journalisten en politici die gedachten niet willen lezen. Eenvoudig is het niet, maar de Europese politieke elite begaat vandaag ook wel vaker dan nodig de erfzonde van Kemal Ataturk, van bovenaf het juiste denken willen opleggen, terwijl de burger best ziet waar dit toe leiden kan, verarming, niet enkel materieel, maar zeker ook cultureel en intellectueel.

De EU kan met Turkije tot in de treurnis hoofdstukken van het Europese communautaire acquis openen en sluiten, zonder akkoord, de dreiging van een referendum dat in sommige landen tot een nee kan leiden maakt dat dit proces nog voor de EU noch voor het land te paard boven de Darnadellen; het land dat grenst aan Iran, Irak, Syrië en de Kaukasische republieken een uitkomst bieden kan die de eigen positie verbetert.

Maar het proces is hangende en met vallen en opstaan maakt men vorderingen. Daarom denk ik dat de EU inspanningen moeten doen om Turkse migranten hier met meer aandacht te omringen en zij die succesvol zijn ook de nodige eer te gunnen, maar tevens in onderwijs te investeren om hen ambassadeurs te maken van het beste wat Europa te bieden kan hebben. Dat er ook smetten en vlekken op het blazoen zitten kan niemand ontkennen, maar de balans zoals wijlen François Mitterand stelde kan globaal positief genoemd worden. De ironie mag sommigen ontgaan, maar Mitterand zegde dit over de ter ziele gegane communistische ideologie in Oost-Europa en Rusland. Welnu, ik maak wel eens zorgen dat men dit ook hier zo zou kunnen besluiten. En dan is het goed na te denken over onze toekomst en met Turkije, kaarten op tafel, het gesprek aan te gaan en daarbij de burgers in Europa ook, eveneens kaarten op tafel, de mogelijkheden voor te leggen. Dirk Rochtus heeft met dit boek alvast een aantal belangrijke kaarten, troefkaarten en zwarte pieten op tafel gelegd. Ik heb andermaal de indruk dat de brede media dit boek ideologisch verdacht vinden en er dus niet zo heel veel aandacht aan besteden. En toch, wat we lezen laat zien hoeveel clichés onze blik steevast verduisteren.

Bart Haers

29 november 2011




Reacties

Populaire posts