Zien wat verloren ging
Recensie
Vervreemd
en ontheemd
Over kleine oorzaken en
grote gevolgen
W.G. Sebald, De emigrés. De bezige Bij, Amsterdam, 2005
Het boek verscheen enkele jaren geleden al en
het duurde even voor ik het kon lezen. Wat eraan scheelde valt niet zo
gemakkelijk te duiden, want eens aan het lezen was het niet meer mogelijk te
stoppen. Maar zowel de drempelvrees als nadien de leeshonger hadden dezelfde
oorzaak: fascinatie voor het lot van mensen die uit hun huis en woongebied
verdreven worden, maar ook de vraag of we dat moeten blijven bekijken. We zijn
de laatste decennia niet gespaard van verhalen over vele aspecten van de
Holocaust. Veel is nu bekend maar zelfs verstandige mensen zeggen dat ze
overvoerd zijn. Sinds ik Primo Levi las, einde jaren 1980, ben ik wel bezig
gebleven met die verhalen en historische studies, zoals ook het werk van
Jacques Presser. Maar tegelijk is er een zekere afstandelijkheid ontstaan omdat
naarmate de jaren en de lectuur vorderde duidelijk werd dat de aandacht
eenduidig op de eerste of de tweede wereldoorlog vestigen, zelfs op beide, een
grondige vertekening meebrengt van het begrijpen van de geschiedenis. Hoe
belangrijk, hoe wreed ook de gebeurtenissen waren, niet enkel van Duitse zijde,
maar ook vanwege Stalin en zelfs, het moet gezegd de geallieerden met het
bombardement op Dresden, zelfs als men aanneemt dat men de weerstand van de
burgers wilde breken, een gevaarlijke vergissing, ondanks dat alles, is de
geschiedenis van de twintigste eeuw meer dan alleen maar die verschrikkelijke
13 jaar van het Derde Rijk en was bijvoorbeeld de periode tussen de twee
oorlogen niet een tussentijd – dat bleek maar achteraf – maar een periode die
op vele vlakken zowel ontroering kan bieden als volslagen onbegrip voor de
wijze waarop men politiek of economisch handelde. Emoties moet men niet
bespelen, maar goede geschiedschrijving raakt ook het gemoed.
In die zin brengt het lezen van Sebald, die nu
10 jaar geleden overleed, een merkwaardige ervaring, want wil men eerst niet
over de drempel, eens in het boek ontdekt men hoe hij ons levens presenteert
van mensen die op de een of andere manier het gemis van de thuis en van
worteling met zich meedragen. Men kan het verhaal van de schilder lezen als een
bijna autobiografische verwerking, maar bij Sebald werkt het anders, want zijn
quasi-realisme brengt met zich dat de lezer de indruk krijgt dat de
gebeurtenissen werkelijk gebeurd zijn en dat de auteur niet meer is dan een
archivaris die uit oude stukken, een agenda het verhaal herschrijft Die
vaststelling moeten we wel maken, omdat, zoals ook bij Saramago het geval is,
de lezer, eens in het boek verzeild geraakt ontdekt dat het niet
vanzelfsprekend is over al die levens te vertellen. De verteller moet
bijzondere redenen hebben om zich met de schilder Ferber in te laten, met een
schoolmeester, Paul Bereyter en toch blijkt telkens weer de aanleiding tot
schrijven een samenloop van omstandigheden te zijn. Altijd komt de hoofdfiguur
pas tot leven nadat enkele andere elementen uiteen gezet werden. Ik weet niet
of Sebald het voor lief zou nemen, maar we hebben te maken met een psychoanalyse.
Niet Dé psychoanalyse, als die al zou bestaan, maar een analyse die toelaat te
zien wat er in een leven allemaal is voorgevallen en hoe de betrokkene ermee
kon leven. In die zin is goede literatuur natuurlijk en vanzelfsprekend een
vorm van zielsontleding. In de mate dat Dr. Selwyn leed aan zijn afkomst, aan
de dingen en het verlies van onbevangenheid die men toch niet kon vrijwaren,
zien we dat de objectieve redenen van het vertrek niet lagen in wat algemeen
gedacht zou hebben, maar samenlopen van omstandigheden.
De verteller laat niet na, noch in het verhaal
van Paul Bereyter of van Ambros Adelwarth aan te geven dat hij niet alle
elementen had en dat hij een en ander moet reconstrueren. En de reden waarom
hij dat wil napluizen en beschrijven, is wellicht nog het meest opvallende aan
dit alles. Wie het boek goed begrijpen wil moet juist trachten te vatten waarom
de verteller ons dit alles wil vertellen en dat is nu net het opvallende, dat
er geen dwingende redenen zijn om de reis van Ambros Adelwarth naar het
Midden-Oosten te vertellen, maar de samenloop van omstandigheden geven aan dat
we er iets uit kunnen begrijpen.
Het gaat om het begrijpen van de levens van
mensen die allerlei verrichten en uitvreten in hun leven en niet altijd blijken
te zijn wie ze zijn. Zo begint de verteller met een herinnering aan een
familiefeest met familieleden in de VS die in Duitsland op bezoek zijn. 1951 en
het leven van de migranten en de thuisblijvers gaat verder, maar zonder een
reünie is het ook maar niets. Zoals we weten konden de Amerikanen het toen breed
laten hangen in Europa, als ze geld hadden. Maar een reünie met zestig personen
en de verteller put uit zijn herinneringen, het laat zien dat de melancholie
niet direct de drijfveer is om te vertellen, maar wel dat melancholie bij elk
van de figuren de motor is achter hun exit. Redenen om te leven, of de redenen
die zij hadden om het leven te leven waren stilaan weg gedeemsterd, zoals in
het geval van de dokter die zijn praktijk niet meer kon uitoefenen, maar die
ook leefde met een herinnering aan een berggids.
Het gaat om oefeningen in het leven te leven en
de onmogelijkheid na het verlies van de omgeving waarin men mens werd. Waarom
Sebald ons telkens weer die onmogelijkheid laat zien, al lijken de figuren op
het eerste zicht hoogstens wat excentriek of een buitenstaander, in de het
praktische leven lijken ze niet in staat de eigen weg te volgen en toch, als je
er goed over nadenkt, ongelukkig lijken ze niet. Het pakt de lezer als je
geleidelijk de vele facetten van zo een leven bij elkaar ziet komen. En dan
blijkt dat de auteur niet kijkt naar migranten van het laatste ogenblik, maar
over de grote stroom van mensen die reeds voor 1914 weg waren getrokken. Paul
Bereyter is terug gekomen en heeft de oorlog overleefd maar goed, hij was niet helemaal
een jood, maar hij was vooral Duitser.
Het valt me op dat we die periode niet kunnen
beperken tot Duitsland en de sinistere jaren, maar de velen die voor en na de
tsaristische pogroms uit Rusland en Oost-Europa vertrokken waren en onder
andere via Antwerpen in Londen of de VS terecht kwamen. Gemakkelijk moet dat
niet geweest zijn om te vertrekken, want als je leest hoe de ene in de Bronx
terecht komt en daar niet echt een glorieus leven vindt. Het komt wel, maar de
American dream is best bereikbaar. Het bereiken van die gouden toekomst vergt
echter meer dan hard werk, meer dan inzet, we gaan ervoor, krijg je te lezen,
maar toch, het vreet aan de ziel en sommigen slagen er niet dat de overwinnen.
Veel weten we niet als we de hoofdstukken, de biografische schetsen hebben
gelezen, maar wat we weten is voldoende om het opnieuw ter hand te nemen.
In het oeuvre van Sebald zit een onafgebroken
vragen over wat er in Europa gaande is geweest, maar hij zal, voor zover ik zie
altijd hét gebeuren, Hitler, Duitsland voor, tijdens en na diens regime niet centraal
te stellen. Maar hij meet, hij doet waarnemingen en laat ons zien hoe het
allemaal gegaan is. De grote geschiedenis verdwijnt niet, maar het zijn de
verhalen van personen die centraal staan. Kleinbeelden, zoals de foto’s in het
boek, de boeken. Er is door niemand sterker geschreven over het Centraal Station
van Antwerpen dan wat hij heeft nagelaten in Austerlitz. Belangrijker is dat
het ook in dit boek een steeds weer opnieuw te ondernemen zoektocht is, omdat
het kennen van de levens een redden is van een mens. Het omgekeerde van de
pogroms, de Endlösung lijkt zijn werk te zijn, de werelden die verdwenen toch
weer doen herleven. Waarom mensen doen wat ze doen is onduidelijk, maar dat ze
veel dingen doen die onze bewondering verdienen is wel duidelijk. De schilder
Ferber, die probeert een wereld te scheppen en toch niet verder komt, het einde
dat hij kiest, is voor de lezer een open vraag, misschien zelfs een open wonde.
Precies dat al die mensen met het verleden geen omgang weten te vinden – denk ook
aan Primo Levi, die het overleven niet kon verdragen – maakt hun verhalen
existentieel en hoewel niemand die ervaringen kan delen, niemand in het actuele
Europa, wil Sebald, denk ik, ons vooral overtuigen van de noodzaak toch te zien
wat er gaande was, wat er gaande is. Dat ligt in een ander spectrum dan veel
literatuur vandaag, die deze urgentie niet heeft. De sporen van het verleden,
de restitutie van het verleden, geheugen, zoals Hertmans zegt, raakt de kern
van zijn boeken. Maar ook kan ik mij best vinden in de gedachte dat hij zielen
analyseert, het gaat om greep te krijgen, via soms onbeduidende details.
Bart Haers
22 december 2011
http://radio.klara.be/radio/10_herbeluisteren.php?code=BAB
aflevering van Babel op 14 december 2011
Reacties
Een reactie posten