Over helden met een hoek af
Recensie
Waarom blijken we tot misdaad in staat?
Zou
het brein misdadig zijn?
Antoine de Kom, Het misdadige brein. Over het kwaad in onszelf. Em. Querido 2012. pp 191; prijs: 18,95 €
De weg naar de hel is geplaveid met goede voornemens. Het is een van die wijsheden die we onszelf en anderen wel eens oplepelen, als we het even te lastig hebben. Maar niemand zou eraan denken zichzelf of een ander in staat te achten tot meer dan kleine pekelzonden. Nu we bijna dagelijks in de media te maken krijgen met misdaad en de hele literaire productie afgewogen lijkt te worden aan het spannende boek, nu televisie in Europa massa’s misdaad presenteert, zou men denken of vrezen dat de mens tot niets anders in staat is. Klopt dat dan wel? En hoe zal men die misdadigers begrijpen.
De weg naar de hel is geplaveid met goede voornemens. Het is een van die wijsheden die we onszelf en anderen wel eens oplepelen, als we het even te lastig hebben. Maar niemand zou eraan denken zichzelf of een ander in staat te achten tot meer dan kleine pekelzonden. Nu we bijna dagelijks in de media te maken krijgen met misdaad en de hele literaire productie afgewogen lijkt te worden aan het spannende boek, nu televisie in Europa massa’s misdaad presenteert, zou men denken of vrezen dat de mens tot niets anders in staat is. Klopt dat dan wel? En hoe zal men die misdadigers begrijpen.
Een
partij die haar voordeel lijkt te doen bij de groeiende of blijvende
belangstelling voor het misdadige brein is de psychiater die zich bezig houdt
met forensisch onderzoek en een van hen, Antoine de Kom schreef hierover een
boekje. Het leest wel vlot weg en toch, de lezer wordt wel uitgedaagd even na
te denken, want het gaat er niet om of de psychiater zomaar altijd tot
ontoerekeningsvatbaarheid besluit, laat staan dat hem altijd duidelijk is wat
de dader heeft gedreven. De arts mag niet schrijven over de gevallen die hij
onderzocht heeft of nog onderzoekt maar toch wil hij ons uitleggen wat hij doet
en hoe hij tot besluiten komt.
Zoals
te verwachten valt werkt een psychiater in deze niet alleen, althans niet in
het Pieter Baan Centrum, nu het Nederlands Instituut voor forensische
psychiatrie en psychologie, dat op last van het openbaar ministerie bij
bepaalde misdrijven de betrokkene zal onderzoeken en al dan niet besluiten zal
tot verantwoordelijkheid of verminderde verantwoordelijkheid van de verdachte.
Dat dit verhaal niet met een simpel ja of nee beantwoord kan worden, ligt om
meer dan een reden voor de hand. Want wat betekent dit, verantwoordelijk zijn
voor een (mis-)daad? En kan het publiek accepteren dat een Anders Breivik of
een Kim de Gelder door het oordeel van een psychiater “gewoon” geïnterneerd
zouden worden. Opvallend is dat in dit land nog steeds geen centrum werkzaam is
zoals het Nederlandse instituut voor forensische psychiatrie en psychologie zodat
bij op het oog eenvoudige zaken als die van de moorden in het kinderdagverblijf
in Dendermonde psychiaters rapporten schrijven en elkaar tegenspreken. Welk
belang dient de advocaat hier door steeds weer tegenexpertises te vragen? En
wat zou Antoine de Kom hiervan maken? Hij mag, zoals gezegd niet schrijven of
spreken over aanhangige zaken of zaken uit het verleden. Dus over Lucia de B,
de verpleegster kan hij niet spreken. Het is een zaak die me altijd is blijvend
boeien omdat de juridische molen in deze wel erg faliekant uit het lood is
gedraaid. Als dan de heropening van de zaak dat veroordeling tot levenslang
leidt tot vrijspraak… dan moet men toch eens gaan kijken waarom hierin zo
geoordeeld werd.
Antoine
de Kom vertelt op verschillende niveaus hoe verdachten van aperte misdrijven
zoals Nero, Tiberius en Marquis de Sade en zelfs Reinaert de Vos, inderdaad, de
rosse duivel uit het epos, geschreven door Willem die madoc maecte, komt aan de
orde. Want de onverbeterlijke moordenaar en listigaard, die van alles kan
bereiken met mooipraterij weet ook de gebreken van zijn slachtoffers uitstekend
te benutten. Men zou er bang van worden, van die uitstekende psychologen…
Omstandigheden,
nog eens omstandigheden bepalen wat we doen. De gelegenheid maakt de dief, of
erger en toch, men kan dit aan het misdadige brein wijten, als we de heer de
Kom volgen, dan is het moeilijk aan de hand van een checklist vast te stellen
of er sprake is van een stoornis, want een stoornis kan er wel zijn, maar dat wil
nog niet zeggen, altijd en in alle gevallen of er sprake is van verminderde toerekeningsvatbaarheid.
Maar, vraag ik me dan af, zou misdadig opzet dan niet inderdaad een mogelijk zonder
te moeten verwijzen naar een stoornis. Het zou betekenen dat we niet aanvaarden
dat mensen inderdaad, metterdaad in staat zijn tot misdaden, dat de verklaring
moet gevonden worden in afwijkend gedrag. Dit boek laat zien dat de psychiater
niet zomaar kan of mag besluiten tot een stoornis, laat staan de
toerekeningsvatbaarheid zomaar beperkt achten. We weten dat sommige filosofen
vinden dat vrije wil, schuld en verantwoordelijkheid niet bestaan en dus kan
men ook geen mensen straffen, wel hen behoeden voor verder onheil. Ik vraag me
af of dit wel een correcte benadering is.
Don
Giovanni wordt in dit boekje verdacht van mishandeling en verkrachting, maar
uiteraard ziet hij geen grond voor die aantijging. Want zij nodigde hem er toch
toe uit haar te verleiden. 1003, mille e tre Spaanse vrouwen, maar alles was
volgens hem in orde. Antoine de Kom beschrijft subtiel hoe de man zich alleen
als hij zich met vrouwen kan inlaten, iemand voelt. Met Leporello heeft hij een
symbiotische band, maar, in de gevangenis kan hij niets klaar maken en dus gaat
hij zover de psychiater in gijzeling te nemen. Voor de psychiater is het
duidelijk, de heer Don Giovanni heeft eindelijk wel keuzemogelijkheden maar
precies omdat hij een idee heeft van zichzelf dat geen oog heeft voor zijn
compulsief gedrag, voor zijn drang naar symbiotische verbinding en de
onmogelijkheid af te zien van een verovering.
We
zouden u ook kunnen onderhouden over de wijze waarop de heer Tiberius gepresenteerd
wordt, hoe we Nero op de sofa zien, maar telkens valt ons op dat Antoine de Kom
met het beschikbare materiaal over deze figuren voor een benadering kiest die
ons, lezers, maar ook als nieuwsgierige volgers van het nieuws in zekere zin
bij de neus neemt, want al die stellige uitspraken over Robert M in de media,
waarbij, het moet gezegd de spanning wel erg groot wordt tussen de ouders en
vele buitenstaanders en de filosoof, zoals Jan Verplaetse die meent dat ons
moreel systeem niet redelijk is, dat het handelen, ook van een pedofiel
dwangmatig en dus schuldeloos is. Verplaetse meent dat alleen de
beginselenmoraal op de rede gebaseerd is en dat we voor overige alleen uitgaan
van onze driften. Misdadigers kunnen dus alleen misdadigers zijn. Omstandigheden
kunnen inderdaad bepalen hoe we door het leven gaan. Maar als iemand kiest,
wetens en willens voor een leven in de grijze zone of gewoon de misdaad, dan
kan dat alleen begrepen worden als een bewuste optie binnen een cultuur. Dan
gaat het dus niet om impulsen, om een levensvorm die men kan afwijzen maar toch
verkiest.
Het
komt mij voor dat gemakkelijk aanvaard wordt dat mensen die op enig ogenblik
een wanhoopsdaad plegen, niet anders kunnen. Er zit vaak een noodzakelijkheid
in, maar we weten eindelijk niet, kunnen dat ook niet weten hoeveel mensen er
uiteindelijk niet toe overgaan. De psychiater zegt aan de interviewer, die
beweert zijn vrouw en buurman te zullen vermoorden omdat ze hem hoorns zetten, dat
hij, de psychiater zo een uitlating alleen maar ernstig kan nemen. Want hij
moet vermijden dat hij, de interviewer de voorgenomen daad zal stellen. De interviewer zegt een spel te spelen maar
de psychiater vindt dat dit spel wel eens bedenkelijk kan uitpakken.
Dit
boek legt de nadruk op het feit dat wat we doen te maken heeft met onze
voorgeschiedenis, met wie we zijn en hoe we ons met anderen al dan niet
gebonden weten. Het mag duidelijk zijn dat de idee dat elk gedrag direct kan
gelinkt worden aan een stoornis, voor Antoine de Kom wat kort door de bocht is.
Het stelt ook de discussie op scherp of we inderdaad zouden kunnen besluiten
dat verantwoordelijkheid en vrije wil niet bestaan, maar dat we volkomen
gedetermineerd zouden zijn. Dat de mens een zoogdier is, een organisme dat
functioneert volgens bepaalde mechanismen en in bepaalde structuren kan niemand
ontkennen. Het probleem is dat we vandaag geconfronteerd worden met een
mensbeeld waarin de mens volkomen bepaald zou zijn door het brein maar dat er
niet zoiets waargenomen werd als een bewustzijn. Het zit niet in de materie,
zegt men en dus is het er niet. Maar hoe, vraag ik mij af, komen we dan tot die
heftige emoties van woede en liefde? Zij zijn, zegt men dan in de mens
ingebakken al lang voor hij in de savanne rechtop ging lopen. Maar behalve het
feit dat de ontwikkeling van de soort niet in een specimen werd gerealiseerd,
dat diversiteit binnen die groepen sterk was en inderdaad niet bedoeld was,
niet op dat ene grote doel, de homo sapiens sapiens te realiseren. De
evolutietheorie strekt er immers toe aanvaardbaar te maken dat ontwikkeling van
de soorten gewoon gebeurde, zonder plan of doel. Bijkomend probleem is dat men
de evolutie van de primaten die dus tot de soort mens zouden leiden alles
behalve helder is. De grote lijnen zijn blijkbaar duidelijk, maar hoeveel
mutaties binnen de groep van de australopitheci er op niets zijn uitgelopen,
weten we niet. En waarom sommige veranderingen wel standhielden is ook niet
helemaal duidelijk. Het blijft een boeiend gebied, natuurlijk, maar het is,
denk ik, maar een facet van de ontwikkeling. Wanneer heeft de mens het vuur
leren beheersen? Wanneer is de mens bewust geworden dat hij of zij iemand is,
niet zomaar door het instinct gedreven kan handelen, maar precies met overleg
te werk gaan?
Men
zegt dat het verhaal van Kaïn en Abel logischerwijze niet kan, maar het is wel
zo dat de verbeelding van de mens dit verhaal uit vele andere koos om aan te
geven hoe de mens inderdaad gedreven door jaloersheid kan komen tot zware
misdaden, tot zelfdoding ook, wat mij
ertoe brengt de vraag te stellen hoe de huidige neurobiologen en aanhangers van
een deterministisch mensbeeld de cultuur inpassen in hun verhaal. Een quintet
voor piano en strijkkwartet schrijven of spelen is niet nuttig, maar als er een
publiek is dat de muziekcultuur kent en kan waarderen wat vijf mensen op een
podium kunnen en het werk van de componist waarderen kunnen, dan zal dat
genoegen toch maar bezwaarlijk via een fRMI-scan kunnen waarnemen. Maar ook het
spelen, piano of strijkinstrument vergt heel wat aandacht, veel bewegingen die
niet natuurlijk zijn en dus denk ik dan, waarom zou een mens dat doen? Het
domein van de cultuur, van het vertellen van verhalen, zoals Antoine de Kom in
dit boek doet, waarbij hij zijn kennis van onderzochte gevallen verwerkt in een
soort analyse van historische figuren en zelfs romanfiguren, zou niet
wetenschappelijk zijn. Hoezo?
Binnen
die verhalen komt ook de interviewer tussen onderaan de bladzijde en we krijgen
ook wel meer informatie over de figuur, maar die is niet uitputtend, slechts
duidend. Het verhaal over Adolf Eichmann verwijst niet naar Mulisch, de zaak
40/61 of Hannah Arendt. Toch blijft het verhaal van het onderzoek wel duidelijk
genoeg, maar legt de auteur ons de vraag voor of niet iedereen zich ethisch kan
afsluiten voor de gevolgen van zijn of haar job. Eichmann organiseerde het transport
naar de Treblinka en Sobibor, Auschwitz natuurlijk en vond daarin een groot
genoegen. Hij gaat er prat op dat hij voor zijn grote opdracht zelf hebreeuws
heeft geleerd en naar Palestina is gereisd. Het meewerken aan de grootse zaak,
zo ziet hij zelf, was voor hem een levensvervulling. Dat Himmler op zeker
ogenblik het transport van Hongaarse Joden tegenhield en hem bijna dwong tot
insubordinatie, toch een zwaar vergrijp in de SS, roept hij haast in als een verschoning
voor zijn daden. Hij kan de slachtoffers niet zien als mensen en toch, sprake
van een stoornis in pathologische zin is er blijkbaar niet, maar dat de man
ernstig gestoord is, zoveel is wel duidelijk. Leest men over hoe Antoine de Kom
tot de conclusie komt dat de man zijn permissieve onderworpenheid weet op het
heffen, dat hij zijn gevoelens van angst en agressie weet te verdringen, dat
tenslotte Eichmann zegt, zoals op het proces geloof ik, dat hij van zijn land
en volk houdt en dat hij gekozen heeft wat gekozen moest worden, dan is
duidelijk, denk ik, we wel met afschuw naar Eichmann moeten kijken, maar dat
dit niet volstaat. De afschuw leidt namelijk af van de vraag of wijzelf ons
bewust zijn van het vermogen plichtsgetrouw het kwade te voltrekken. Men heeft
het kwaad als een metafysisch gegeven weggezet en meent nu dat het dus ook niet
meer bestaat. Hoezeer men tegelijk de slachtoffercultuur koestert, men ontkomt
er niet aan naar de daders van misdaden te kijken, naar mensen ook die in hun
functie en/of in hun omgang met anderen niet bepaald ethisch handelen want als
er leed is in deze wereld, dan komt het niet
enkel van het verschuiven van tektonische platen of een veranderend
klimaat. Maar van de daders, zo lezen we in dit boek, maken we een robotfoto en
we kijken hoe hij of zij ergens in pas, of ze nu, zoals Magda Goebbels, hun
kinderen doden, of zoals Reinaert de Vos iedereen met plezier oplichten en
beroven. Over Magda Goebels schrijft de auteur niet, maar het zou eindelijk wel
een mooie casus geweest zijn. Een moeder die haar kinderen dood/laat doden
omdat ze vreest voor hun leven als het Derde rijk ophoudt te bestaan. Hoeveel
gezinsdrama’s zijn er niet waar onbeschrijfelijke angst voor de toekomst een
rol speelt, maar het kan ook geschonden eergevoel zijn… kortom, dit boekje laat
zien, denk ik, dat we inderdaad kwaad bedrijven en hoe gestoord ook, de mensen
die het kwaad bedrijven, zijn niet gestoord. Maar ja, het is gemakkelijker op
hen een stempel van een pathologie te drukken, ook als dat in wezen niets
verklaard en bovendien de dader zelf tot slachtoffer weet om te toveren, soms
zozeer dat de werkelijke slachtoffers buiten beeld vallen. Of, zoals in dit
boekje ook aan de orde komt, sommige daders worden helden.
Bart
Haers
Vond dit artikel bijzonder interessant en spannend. Ben benieuwd of het boek in kwestie net zo boeiend is ;-)
BeantwoordenVerwijderenEven proberen denk ik.
BeantwoordenVerwijderenAls ik het toevallig in handen krijg...
BeantwoordenVerwijderenHoe kan men het toeval een handje helpen?
BeantwoordenVerwijderen