Hoe Moustaki en Couperus elkaar vinden


Kleinbeeld

Afscheid van een bard

Georges Moustaki
Ma solitude? Ik ben nooit alleen met mijn eenzaamheid… Ooit was het een lied dat ik wel eens neuriede op weg naar de bus of bij het uitgaan van de klas. Of Le méteque waarmee we ons toen associeerden, zonder goed te weten wat het nu is, een medebewoner. Geleidelijk aan werd het duidelijk, maar het sloeg niet op ons. Maar wel stond het goed het te kunnen spelen, op gitaar of piano.

Waar het om gaat? Hij wordt ons nu, bij zijn verscheiden, als een muzikaal icoon voorgesteld, maar hij was er eindelijk altijd al en bewees, net zo goed als de Beatles of the Rolling stones, dat sommige muziek niet verloren gaat. Hoe zou het ook kunnen? Het wekt omdat het ons toelaat mee te gaan.

Natuurlijk, er zijn wel meer van die zangers, maar als je Bart van Loo of sommige gasten van Kurt van Eeghem mag geloven, moet men toch zweren bij de groten en hun grootste nummers. Dan heb je Yves Montand, heb je Charles Trenet en zijn er die dames zoals Edith Piaf en Juliette Greco, Barbara ook. Boven allen troont dan, zegt men wel eens, Jacques Brel. Hoewel ik van de chansons van Brel veel hou, kan ik met zo een benadering niet uit de voeten, omdat het op de een of andere manier een verstolling van het landschap in zich draagt en er geen ruimte blijft voor jongere chansoniers/chansonières weinig ruimte. Natuurlijk, ook ik leerde het genre kennen door naar Moustaki te luisteren maar ontdekte dat er soms dingen gemaakt zijn die niet de canon haalden.

Het is in de kunsten altijd een omzichtig omgaan met wat ons aangedragen wordt, omdat we al vlug jeugdervaringen als maatgevend gaan beschouwen. Niemand spreekt nog van Gerard Lenormand, die met zijn La ballade des gens heureux toch wel voor enige lichtvoetige levensvreugde zorgde. Ook Maxime Le Forestier, die ons kon bekoren met een kleinood als Education sentimentale lijkt niet tot het grote oeuvre te zijn toegetreden, net zo min als Marie Paule Belle, die onder anderen met Franςoise Mallet-Joris samenwerkte, de schrijfster van Le Rempart des Beguines….

Het grote probleem blijkt altijd weer dat we via de media altijd exclusieve berichtgeving krijgen, dat wil zeggen, dat in het geval van het Franse chanson er maar enkele titels zijn die ons zouden moeten aanspreken, omdat ze iedereen aanspreken. Voor een jongere is een chanson als “Ma Solitude” een ontdekking, hoewel we van de eenzaamheid niet willen weten, wordt die toch wel eens onze goede levensgezellin. Maar men kan eenzaam zijn en toch niet alleen. Het gaat ook om nog iets anders, denk ik nu, meer  dan dertig jaar later, want Moustaki vertolkte ook een voor adolescenten aangename idee dat men wel alleen moet durven te staan, als het erop aan komt. Zong iedereen uit volle borst mee met Le Méteque, dan was het andere iets voor de studeerkamer, waar een pick-up stond en waar de platen werden gedraaid, op woensdag middag, als ik dan al thuis was.

Het verscheiden van Moustaki doet me er ook aan terug denken dat ik in die periode Louis Couperus ontdekte, met zijn sprookje, Psyche, maar ook met het grotere werk, zoals Metamorfose, Langs wegen van geleidelijkheid en vooral De boeken der kleine zielen. Het is me al jaren een raadsel waarom men in Vlaanderen Couperus vereenzelvigd of herleid tot Eline Vere. Jawel, het is een mooi boek, een typisch feuilleton en ik zal het leesplezier niet loochenen, maar het grote oeuvre van de man kan mij nog altijd bekoren. In Nederland bereidt men de herdenking van de 150ste verjaardag van Couperus wel voor, in dit land, in Vlaanderen zal men er ten gepaste wel enige aandacht aan besteden. Zoals Bas Heijne in de Wereld drrraait doorrr vertelde, was de verfilming van Stille Kracht in 1974 wel een belangrijke gebeurtenis, maar toen ik de film op televisie zag, het moet 5, 6 jaar later geweest zijn, vond ik het wat bizar en later heb ik de film nog wel gezien, met het bekende fragment in het badhuis, waar de natuurgeesten zich wreken… het bloed dat uit alle hoeken van het badhuis op haar spat.

Toch vond ik dat het verhaal van Couperus in de film ondergesneeuwd raakte en de vele verhoudingen tussen de protagonisten te eenvoudig werden gepresenteerd. De mens weet niet half of durft niet half te weten wat er gaande is, suggereert de auteur en dat is de stille kracht, bedacht ik mij, na lectuur. Maar zoals Bas Heijne liet verstaan, is het voor velen onder ons onmogelijk of ondoenlijk voorbij de feiten te kijken naar de emotionele krachten die ons beheersen. Die emoties hoeven ons niet te nekken, maar, zoals Couperus in De boeken der kleine zielen uit weet te vinden, mogen we er niet blind zijn, want anders komen ze met dubbele kracht op ons neer.

Het probleem van de wijze waarop we onze ervaringen een plaats geven in ons bestaan en ons handelen, was op die manier al vlug een deel van mijn mens- en wereldbeeld. Het had voor gevolg dat discussies over moraal vaak vervelend bleken omdat we er niet slagen de betekenis van inzichten en gedachten goed onder woorden te brengen. Couperus, die een leraar voorstelde als een naturalistisch auteur, bleek voor mij niet zozeer realistisch als wel een auteur die zocht naar het diepere leven van wat mensen zijn. In de romans van Couperus loopt bijna altijd iemand rond met een obsessie of een psychose, een persoon die als gek wordt voorgesteld maar waarin “le mal du siècle” wordt samengedrongen. Beter nog, alle verdriet van de familie komt bij een persoon terecht, terwijl de anderen er nauwelijks om lijken te geven. Couperus gaat niet uit van een causale relatie, maar van een moeilijk omgaan met de ervaringen. Oom Ernst is verslingerd aan het verzamelen van oude spullen, boeken, vazen ook, waarin zich de geesten verzamelen en lang kan hij aan de familie verborgen houden hoe het met hem gesteld is. Maar finaal gaat het mis. Toch is vooral de evolutie van Constance het centrale verhaal, die van een enigszins wufte diplomatenvrouw, getrouwd met een veel oudere man, evolueert tot een dame die niet alleen met haar man, de jonge, maar mislukte diplomaat Baron van der Welcke en haar zoon leert te leven, maar ook voor anderen iets gaat betekenen, gewoon door zichzelf te zijn.

Het verband tussen Moustaki en Couperus? Indië, Indonesië dus, Egypte, Nice… maar er is meer, denk ik. Want beiden dragen bij, doorheen hun werk aan mogelijkheden om de dingen des levens te verwoorden. Het is de betekenis van cultuur en van het creatieve werk van auteurs en zangers dat zij in hun werk tot formuleringen komen van wat het leven te bieden heeft. De aandacht dezer dagen voor het spannende boek, doet afbreuk aan de betekenis van literatuur. Dat men in Vlaanderen auteurs als Timmermans, Claes of de Pillecijn niet meer te berde brengt, dat ook Walschap vergeten lijkt, kan ons alleen maar storen. Het spelen met canons, het blijft verdacht. Natuurlijk ontwikkelt men voorkeuren, hoe zou het anders kunnen, maar toch, de bibliotheek der Nederlandse letteren is toch wel rijker dan de Grote vier? Of dan enkele auteurs in Vlaanderen. Want toen de biografie van Karel van de Woestijne verscheen, had men ook niet echt oog voor wat de biograaf over de bewogenheid van de auteur wist te vertellen.

Zo gaat het uiteindelijk ook met de barden van deze tijd, Moustaki of Brel, een paar liedjes blijven hangen en worden met megafoons doorgegeven en die hebben wel hun betekenis, maar het bredere scala van teksten en muziekjes blijft onderbelicht. Als ik naar de performances kijk van Bart van Loo, een keer zag ik hem in het Vlaams Parlement, in de lokettenzaal, dan kon ik zijn overdreven spel wel waarderen… als spel, maar ik kan het geenszins ernstig nemen. Het is dat het verschil dat het exuberante uitpakken met de Franse cultuur en het chanson in het bijzonder op den duur gaat irriteren. De reden mag duidelijk zijn: het chanson was dan ook wel vaak show, van Monsieur le Président van Boris Vian tot Les petits carnets grises van Marie Paule Belle, is er veel dat zoveel lawaai niet verdraagt.

Dans le vieux cahier de toile noire
J´ai voulu lire leur histoire
Comprendre leur bonheur discret
Mais le temps qu´on le trouve et le lise
La petite écriture grise
s´est effacée avec leur secret

Het is de laatste strofe van een gedicht, een lied, over een oude dame die stierf en slechts een schrift met een zwarte stoffen omslag naliet, waarin ze haar banale geschiedenis schreef. Banaal voor anderen. Van het grootste belang voor haar. Het komt uiteindelijk dicht bij wat Georges Moustaki heeft geschreven en gezongen, omdat het gaat over de wijze waarop we in de wereld zijn, zoals in “Ma Solitude” of zelfs in Le Facteur. Daar kan iemand als Bart van Loo niet over spreken. Het blijft dan ook verbazen dat journalisten hem in zijn verwaandheid laten. In dit land, maar ongetwijfeld ook in Nederland zijn er mensen die van de Franse cultuur houden, van de letteren, van het chanson en er zinniger dingen over kunnen zeggen. Maar goed, het zal wel een teken des tijds zijn, dat de media ons voortdurend met hoogtepunten willen omringen.

Nu de Bard dood is, de medebewoner, zoals de Atheners de inwoners van de Polis noemden die door inwijking in de stad terecht gekomen waren en geen burgerrecht kregen, kan het verhaal van de moeizame integratie toch niet verstillen. Georges Moustaki gaf ons nog een perspectief, maar vandaag blijkt in Europa de integratie van migranten niet tot een wederzijds accepteren te leiden, integendeel, de wanhoop neemt toe. Het gaat dus om integratie, om het aanbod evenwel ook, van le Méteque iets bij de dragen aan het welzijn van de polis. Nu Europa met haar cultuur in de knoop ligt, voor het lezen een aantal vaardigheden verliezen. Het gaat om het verlies van de verwoording van het onzegbare. Il est parti dans le ciel bleu, le jeune facteur. Toch staat het niet in de tekst, maar is het wat ik onthouden heb, door het versmelten van de tekst tot een eenheid. Daarom is het van belang de teksten van Brel, Brassens of Moustaki en al die anderen met de nodige aandacht te omringen en er de betekenis van te vatten, net als die bijna ongerijmd lijkt. En geldt hetzelfde niet voor het werk van Louis Couperus, die ook zeer met de Franse cultuur begaan was. Maar toch schreef hij in het Nederlands…

Bart Haers 

Reacties

Populaire posts