Mallala en de bevrijding van de angst

Kritiek

Roosevelt, four freedoms speech en een klein meisje

Nederland en de VS, het blijft een nauwe
verwevenheid. Ook Roosevelt zorgt
nog steeds voor een stevige connectie:
elk even jaar krijgen vier personen of ^
instellingen een award voor een hun^
verdienste op het terrein van een
van de door Roosevelt geformuleerde
vrijheden. Maar ja, wat kan er nu komen uit
een gat als Middelburg? Zeer veel dus. 

Zaterdag avond zat ik even te kijken naar het nieuws van 20:00 op de Nederlandse televisie en alweer werd een meisje in het zonnetje gezet, Malala Yousafzai, u weet wel, dat meisje dat neergeschoten werd omdat ze onderwijs voor meisjes opeiste, maar door snel en gepast ingrijpen van artsen en consulaire diensten in het UK geopereerd kon worden en kon genezen. Ik zou dit gebeuren, de uitreiking van Four Freedoms awards kunnen zien als een gebrek aan interesse vanwege de Vlaamse media voor wat er in Nederland gebeurt, maar dat deuntje kent u intussen wel. Neen, het feit dat men in New York, oneven jaren en in Middelburg in de even jaren een onderscheiding werd en wordt uitgereikt, was me niet onbekend, maar het zat ook niet direct in mijn actieve geheugen. De familie Roosevelt zou immers uit Zeeland afkomstig zijn. Maar er zijn minder sterke gebeurtenissen dan de uitspraak van de president in 1941 om Awards aan te verbinden. Het gaat, nu de campagne net is afgelopen voor de verkiezingen van 25 mei net om die kwesties die men niet zomaar kan negeren: de vier vrijheden die volgens Roosevelt aan de bestaande constitutie diende toegevoegd worden.

Martha Nussbaum heeft in haar essay, Politieke Emoties op het belang van deze speech, gebracht in januari 1941, dus een klein jaar voor de VS in Pearl Harbour in de oorlog getrokken werd, gewezen. Het was de derde inaugurale reden van dezelfde president, wat nu niet meer mogelijk is, maar voor Roosevelt bleek het nodig toch nog eens diep te graven in zijn visie om de Amerikanen op te roepen mee te gaan in een groot avontuur.

Kan deze speech een aanzet vormen tot het ontwikkelen van positieve vrijheden? De kwestie is niet min, omdat stilzwijgend nog steeds wordt aangenomen dat we geen behoefte hebben aan positieve vrijheden. Maar Roosevelt vond dat

"In de toekomstige dagen, die wij trachten veiliger te maken, kijken we uit naar een wereld die gebaseerd is op vier essentiële menselijke vrijheden.

1. De eerste is de vrijheid van spreken en meningsuiting - overal in de wereld;
2. De tweede is de vrijheid van elk persoon om god te aanbidden op zijn eigen manier - overal in de wereld;
3. De derde is de vrijwaring van gebrek - die, vertaald binnen het kader van de wereld, economische verstandhoudingen in de zin heeft die elk land een gezond leven in vredestijd voor zijn inwoners verzekert - overal in de wereld;

4. De vierde is de vrijwaring van vrees - die, vertaald binnen het kader van de wereld, een wereldwijde reductie betekent van bewapening naar zo'n punt en op zo'n grondige wijze, dat geen land in de gelegenheid zal zijn een daad van fysieke agressie te plegen tegen welke buur dan ook - overal in de wereld.
- Dat is geen visie voor een ver millennium. Het is een duidelijk omschreven basis voor een soort wereld die bereikbaar is in onze eigen tijd en generatie. Die soort wereld is zeer in tegenstelling met de zogenaamde nieuwe orde van tirannie die de dictators trachten te creëren met de inslag van een bom."

Roosevelt was in 1941 zoals iedereen bezorgd om de oorlog die woedde in Europa, Azië en Afrika, waarbij hij wist dat niemand in de VSA bereid bleek zich in de Europese oorlog te mengen. In maart kwam een procedure op gang waarmee de Britten én de Russen tegen een redelijke kostprijs wapens konden verwerven. De oorlog in Europa bleef nog even Europees, maar Roosevelt zal wel geweten hebben dat de VSA er niet buiten konden blijven. Merken we, voor we verder gaan met de gedachten van de vier vrijheden op dat Roosevelt op de 4de maart 1933, de laatste keer dat de oude datum van Inauguration Day werd aangehouden, reeds gewezen had op het belang van economisch welvaren voor de menselijke waardigheid en het goede leven. Toen was Hitler dus al aan de macht en was in Duitsland de Nazi-revolutie al aan de gang. De kritiek op de New Deal, onder meer voor de periode 1936 - 1938 is niet geheel onterecht: hardnekkig pogen de begroting sluitend te houden zorgde volgens Keynes tot een recessie in de depressie en pas door verder expansief beleid te voeren, kon de basis gelegd worden voor de verdere voorspoed. Helaas, moet ik zeggen, kijken we niet vaak genoeg naar de details van een verhaal.

In 1941 had Roosevelt dus al duidelijk genoeg begrepen dat de moderne samenleving niet evident en uit de aard der zaak democratisch zou zijn. Japan bewapende zich, had in China al voor het nodige bloedvergieten gezorgd en het was dus voor Roosevelt zaak, zo schrijft ook Nussbaum aan te geven waarom men desgevallend wel in de oorlog zou moeten stappen. De vier vrijheden zijn in het neoliberale programma en in het actuele debat, zelfs in hoofde van links in wezen vergeten. Misschien niet elk op zich, dan toch als een samenhangend programma.

Niemand zal ontkennen dat hij of zij de vrijheid van meningsuiting in twijfel wil trekken en toch zien we dezer dagen telkens weer dat sommige meningen er meer toe doen dan andere. Nu, het gaat niet enkel om het feit dat iedereen mag zeggen wat hem of haar goed dunkt, maar ook om het vermogen dat overtuigend te leren doen. De strijd die Roosevelt al in maart 1941 aanging, denk ik, was er een om de te wonnen vrede vorm te geven. Hij maakte, om nogmaals naar Nussbaum te  verwijzen, gebruik van het vermogen mensen te beroeren, emoties aan te spreken: de oorlog was niet de oorlog om een eind te maken aan alle oorlogen, maar een oorlog, een strijd om mensen in hun waardigheid te herstellen.  Maar Roosevelt ging verder, denk ik, want hij wilde verhinderen dat mensen niet meer de moed zouden ontberen om te zeggen wat gezegd moet worden: onderwijs en vorming om de vrijheid te kunnen hanteren, te zeggen wat gezegd moet worden.

Gebrek maakt mensen ondergeschikt, ongeschikt om naar waarheid te spreken, want hun leven staat op het spel. Toen Roosevelt aantrad verkeerde het land, de VSA in een diepe crisis maar toen hij stierf kende het land een merkwaardige groei die nog ruim een decennium zou aanhouden. Het strijden tegen gebrek betekende ook mensen wapenen om hun pursuit of hapiness te realiseren. Het blijft ook dezer dagen een prangende kwestie want volgens sommigen is dat ons goed recht, maar moet elk het zelf maar uitzoeken.

De vrijheid van religie zal voor velen vandaag, die menen dat religie niet meer is dan een sprookje, die terecht vaststellen dat sommige religies mensen juist onderdrukken, een doorn in het oog zijn. Nochtans kan men bij Leo Apostel lezen dat een persoon zonder god kan, maar het spirituele niet zomaar kan afwijzen, omdat hij of zij bevroedt dat er ook zonder God een teveel is in deze wereld dat de natuurkunde of de chemie niet verklaren kunnen. Of liever, het gaat op dat moment niet meer om de verklaring(-smythe), maar om voorbij het rationele verklaren, waar we niets op afdingen, zich te laten doordringen van die werkelijkheid. Barack Obama stelde expliciet de atheïsten gelijk met de mensen die in of andere christelijke of andere God geloven. De vrijheid van religie kan een aanzet zijn tot ontplooiing, waarbij, we herhalen het voor een goed begrip, ook het atheïsme insluiten. Waar het om gaat? Het gaat om een uitweg uit onverschilligheid, uit afkeer voor de dingen die zijn. Mocht een lezer menen dat we dus pleiten voor een religieus geïnspireerd mens- en wereldbeeld, dan gaat het er vooral om, denk ik dat we niet zomaar alles aanvaarden wat ons verteld wordt. Zoals Malala, die pleit voor recht op onderwijs, de religie zelf niet in vraag stelt, maar wel duidelijk maakt dat de heerschappen die haar en andere meisjes het recht op onderwijs ontzeggen, bstreden moeten worden. Aangezien de strijd met wapens het leger toekomt, moet ze wel haar woorden van wijsheid spreken.  

Het vrijwaren van gebrek is een moeilijke, zou men kunnen denken, want het is toch evident dat men niet alle mensen van gebrek kan vrijwaren en daar toch alles moet op inzetten. De hele politiek van Reagan en Busch sr en Busch jr. was er net op gericht mensen met gebrek de nodige steun te ontzeggen. Dat wil niet zeggen... wat eindelijk? Men zegt dat de Amerikaanse samenleving een Weberiaans mensbeeld hanteert: succes is eigen verdienste, falen is persoonlijk falen, eigen schuld, dikke bult. Het ene noch het andere kan helemaal kloppen, maar het is zo gemakkelijk natuurlijk. Succes bouwt zich op, onder meer via onderwijs, via allerlei activiteiten die jongeren ontplooien en uiteraard de ruimte voor ondernemerschap. Het vrijwaren van gebrek vormt een aanvulling op de vrijheden van de constitutie en geeft aan dat FDR begreep dat in een moderne samenleving meer heeft te doen dan weldadigheid.  Bovendien, nu men wel eens leest dat de New Deal niet echt gelukt is, moet men zich toch afvragen of de overheid, als emanatie van de natie niet ook belangwekkende taken heeft. Nu hebben de recentste verkiezingen in Europa laten zien dat de verhoudingen misschien zoek zijn: de armoede bestrijden of vrijwaring van gebrek? Het blijft een moeilijke kwestie, maar net omdat die vier vrijheden ook vrijwaring van vrees betreft, ook vrees voor een al te invasief overheidsoptreden, moet men ze samen beschouwen.

De uitreiking van de medaille aan de jonge vrouw uit Pakistan, die weet wat ze moet vrezen, die weet dat een vrouw niet altijd een opinie mag koesteren, laat staan uiten, maar daar niet voor terugschrikt, maakt duidelijk dat de boodschap van FDR uit 1941 best wel het overwegen waard is. Maar hoe zullen we dat in Europa implementeren. De vrede kennen we sinds 1945, een welvaartstaat kreeg vorm op een wijze die voor Amerikaanse burgers wel zeer ver is gegaan maar ook overduidelijk voordelen heeft. Maar nu we strijden, sommigen dan toch voor het behoud van het systeem maar ze slagen er niet (langer) in mensen te mobiliseren. De resultaten van de verkiezingen in Europa geven er aanleiding toe te veronderstellen dat Europa van binnenuit ondergraven wordt, maar zowel het FN als Geert Wilders en zelfs Vlaams Belang zijn op sociaal vlak minder liberaal dan men zou denken. Minstens in hun retoriek zeggen ze net bezorgd te zijn om de vrijheid van Frankrijk, respectievelijk Nederland en dat ze bezorgd zijn om het trieste lot van Henk en Ingrid, die uitgesloten worden van arbeid wegens te duur...

Het nationalisme dat men zegt te moeten verafschuwen, ziet men dan als oorzaak van het succes van het FN, van Thierry Baudet, die uiteraard geen kandidaat was, maar toch, het probleem is dat zij niet zien dat Europa al langer dan de naoorlogse periode aan een vorm van "nationbuilding" doet. Ondanks de onderlinge conflicten, leefde aan het einde van de negentiende eeuw een Europees gedeeld superioriteitsgevoel maar we weten niet zeker of dat een Europees nationalisme mag heten. Zeker is dat onverwacht de laatste tien jaar opnieuw een voedingsbodem is gevonden daartoe, terwijl er juist andere items op de agenda stonden.

Men heeft tijdens de afgelopen verkiezingscampagne vaak over Europese Waarden gesproken, maar het blijkt moeilijk die ook nog eens op een spannende manier te presenteren. Net iemand als FDR had het in zich om die waarden te presenteren en er - voor wie ze zich herinnert - dat ze kunnen mobiliseren. Het gaat dan om de operationalisering van de waarden en dat verdraagt geen objectieve, rekenkundige benadering. De zaak is dat men een verhaal moet brengen, zoals ook, in onze dagen Nelson Mandela dat kon brengen. Maar nu Zuma opnieuw beëdigd werd, moeten we ons afvragen of het voldoende is een verhaal te herkauwen. De daden sporen immers niet met de woorden.

Maar als we de waarden vorm willen geven, dan is er meer nodig dan alleen verbositeit en precies dat meisje weet zich daarin staande te houden. Natuurlijk leidt ze geen regering, maar toch loopt ze bij elke uitspraak die ze doet weer risico op een kogel te botsen. Haar waarheid spreken betekent dus risico nemen en niet enkel voor haar, maar ook voor vele vrouwen in Pakistan, die in grote vrees leven, niet voor een of andere god, maar voor wat venten met een AK 47. Mocht men verwachten dat we hieruit moeten afleiden dat de Islam achterlijk zou zijn, men mag niet vergeten dat de Islam sinds een kleine eeuw verrassend modern is geworden. Dat wil zeggen, men is terug gegaan, denk men, naar de oorspronkelijke opvattingen en heeft daaruit regels gedestilleerd, die echter voor een goed beleving van de Islam niet zo evident noodzakelijk zijn. Nagenoeg alle levensbeschouwingen zijn in dat bedje ziek, zeker ook het neoliberalisme, waardoor zij in botsing komen met waarden zoals die door FDR werden geproclameerd.

Waarom hield Roosevelt deze rede in 1941? Voor een deel ontstond er zo een overlappende consensus met de gedachten van Winston Churchill, die vond dat de oorlog tegen Hitler niet uit de weg gegaan kon worden. De nederlaag aanvaarden kon niet en ook een vrede door vergelijk die sommige Britse politici in gedachten hadden, was voor Churchill van bij zijn aantreden onbespreekbaar. De oorlog, als ze kwam zou men voeren. De reden is niet dat Churchill Duitsland wilde vernietigen, wel het Nazisme. Maar Churchill wist ook dat de SU nodig was om dat te realiseren en tegelijk was Stalin als bondgenoot een bedenkelijke zaak. Het hogere einddoel: democratie, vrijheid, gelijkheid en broederschap moesten hersteld in Europa. Maar als Roosevelt vrijwaring van vrees vooropstelt, dan is dat een duidelijke aanwijzing dat de oorlog tegen Hitler zeker voor hem tot de mogelijkheden behoort. Niet of, wel wanneer, was voor hem de vraag. Het Congres zorgde wel voor hoofdbrekens maar door originele ingrepen kon Roosevelt Britten en Russen helpen, maar ook de eigen economie verder opkrikken, wat tot de ongekende bloei na 1945 heeft geleid.

Met de New Deal zette Roosevelt een nieuw beleid op weg, maar hij had een oorlog nodig, zo te zien, maar dat werd later dan via de oprichting van de Verenigde naties deels en slechts theoretisch opgelost door de aanvalsoorlog als een illegale daad in volkerenrechterlijk opzicht te verklaren. De humanitaire interventie, waartoe in Somalië en Kosovo werd besloten, maar niet in bijvoorbeeld Syrië of Afghanistan, biedt mogelijkheden om de massieve schending van mensenrechten tegen te gaan en te doen stoppen, maar of het de ruimte biedt om geopolitiek gevoelig terrein te opereren, is tot hiertoe niet gebleken. Maar bij dat alles moeten we bedenken dat FDR inderdaad dacht aan de vier vrijheden die de constitutie van de VSA zouden aanvullen, omdat hij gemerkt had dat de klassieke, negatieve vrijheden, die dus deels overlappen, het welbevinden van personen niet altijd konden bevorderen. De verovering van de vrijheid blijft als politiek thema onbesproken.

Martha Nussbaum vertelt in haar onderzoek naar de betekenis van politieke emoties dat FDR met die speech een aanzet gaf de oorlog die er volgens zijn inlichtingendiensten zat aan te komen, een hogere zin te geven. Maar tegelijk wilde hij na de inspanningen die hij de burgers voor de New Deal had geleverd én gevraagd, ondersteund met fotografie als mobiliserend instrument, een nieuw groot verhaal nodig had.  In Europa leven we vandaag nog steeds in de schaduw van het postmodernisme, wat impliceert dat we grote verhalen die nu geschreven en verteld worden niet accepteren. De andere kant van de medaille? Men wijst nationalisme af omwille van de inderdaad grote ontsporingen, maar men kan in elk systeemdenken wel de nodige voorbeelden van bloedvergieten vinden en erger. Juist, van vormen van gebrek en vrijwaring van vrees had FDR de mond vol. Maar hij had ook een zeker idee van wat de VSA zou moeten zijn. Het ging er voor FDR om nadat de directe gevolgen van de Depressie opgevangen waren het burgerschap meer te laten zijn dan zomaar het behoren van een club. Emotionele binding ontwikkelen door de ruimte voor negatieve emoties weg te werken, voor zover mogelijk. Mensen boven de schroom uittillen te spreken? Op scholen werkt men in onze tijd en in Europa nog nauwelijks aan spreekkunst. Mensen beschermen tegen gebrek? Economische verhoudingen verzekeren die mensen toelaten moet zich van de dagelijkse bete broods op een zinvolle manier te verzekeren. En dan is er nog die religieuze vrijheid, die men vaak als een bescherming ziet van nogal hardvochtige vormen van paternalisme en heteronome benadering van religie. Vrijwaren van Vrees? Het is opvallend dat FDR die zo centraal stelde, terwijl het dezer dagen in het politieke discours bon ton is mensen angst aan te jagen. Politici kunnen daardoor enige tijd mensen aan zich binden. Maar wat Roosevelt voor ogen had staan reikte verder: vrijwaren van vrees? Men lijkt dat we dat dezer dagen niet zo een topic te vinden, zeker niet in de EU en daar schuilt het verraderlijke in. Men zegt voor privacy te staan, voor burgerrechten, voor vrijheden te uit en te na, maar hanteert op allerlei domeinen een "politics of fear", die mensen in onzekerheid brengt en hen het gevoel geeft dat ze gesanctioneerd moeten worden.

Om deze redenen vind ik het bedroevend dat men ten onzent, in de Vlaamse media aan deze instelling, de Roosevelt Study Center in Middelburg - zoals dat wel vaker voorkomt - geen aandacht besteden. Voor de goede orde, de band tussen de VSA en Europa betekent in termen van onderzoek en vorming zeer veel, maar lijkt in Vlaanderen een weinig voorspoedig leven te kennen. In Nederland is er ook nog een John Adams Center... Ook als het om Europa gaat, om ideeëngeschiedenis is de aandacht beperkt. De discussies spelen zich af rond de navel, de eigen hoofdstedelijke stolp - wat niet typisch Vlaams is - maar ook nog eens obstinaat blind voor de buurlanden en wat daar aan belangstelling wekkende dingen gaande is. Om die redenen en om de moed van Malala Yousafzai in de belangstelling te houden, kan ik niet anders dan het feit dan toch boekstaven - want dat alles  biedt het Roosevelt Study Center in Middelburg (http://www.fourfreedoms.nl/nl/the-four-freedoms/2014-speeches.htm) maar ook omdat we in Europa het debat over waarden, over de relatie tussen overheden en burgers uit het oog verloren zijn en dat ook in het onderwijs, noch in de media de plaats weten te geven die het toekomt. Het gevolg is saaie politieke debatten, waarbij men elkaar de loef wil afsteken, maar altijd aan lager wal geraakt.

Sommigen hier zouden misschien willen dat hun school de ochtend voor het examen was plat gelegd door enkele goed geplaatste bommen, maar ze vergeten dat de onveiligheid, dat gebrek aan vrijheid eigen inzichten te berde te brengen, een eigen levensbeschouwing erop na te houden echt geen ijdele vrijheden zijn. En juist, vrijwaring van angst en vreze vormt daar een belangwekkend deel van, van de vier vrijheden. Maar als FDR het niet echt hierover had gehad, was zijn oorlogsinspanning ook anders geweest. Maar goed, de Four Freedoms Speech, het blijft iets waar we niet direct aan blijken te denken en dat valt te betreuren.

Bart Haers