Het klinkt als muziek
Dezer
Dagen
The sound of music
Waarom het geen guilty pleasure is
Climb every mountain,
Search high and low,
Follow every byway,
Every path you know[i].
Search high and low,
Follow every byway,
Every path you know[i].
Ik keek er dus weer naar,
hoewel, niet helemaal maar toch nagenoeg 85 % en ontdekte weer eens scènes en
facetten die ik vergeten had. De afgelopen vier decennia waren er ampel
gelegenheden om de film te zien en met uitgesteld kijken kan het ook, nog afgezien
van de ouderwetse video en de dvd die ergens stof vergaren. Maar dat alles lijkt me niet erg van belang,
wel het beeld dat we krijgen van Salzburg en Oostenrijk, want al is er een song
die erover gaat dat niets komt zonder dat er iets voordien, liefde of ergernis,
de film gaat voorbij aan de rommelige politieke en maatschappelijke situatie
voor de Anschluss in 1938.
Kapitein ter Zee Georg von
Trapp woont in een weelderig landhuis nabij Salzburg, weduwenaar met 7 kinderen
die kunnen zingen, maar het niet mogen, tot een novice die men niet echt als
kloosterzuster ziet, als gouvernante het toneel opkomt en zowel de kinderen als
de vader betovert. De kapitein heeft een verloofde in Wenen, maar als die in
het landhuis komt, bekoelt de sfeer zeer en dan is er nog de
klaploper-impressario Max die als katalysator optreedt. En de zeven kinderen?
De oudste zestien, bijna zeventien voelt vlinders maar ook de grimmige
stemmingswisselingen van haar tijd. De andere zijn jonger en spelen hun rol
niet zonder flair, het blijven adellijke kinderen, freules en jongelieden van
stand. Maar of dat de levensvreugde moet beknotten? De slotscène laat de
kapitein met vrouw en kinderen de berg oplopen die hen naar Zwitserland moet
brengen. Fräulein Maria werd de echtgenote en zorgzame moeder, terwijl de vader
niet zonder trots maar ook vol vreugde deze exodus leidt. De vlucht is erg,
maar het herwonnen levensgeluk maakt die misère meer dan goed, denken we dan.
Voordien bracht de openbare
omroep het tweede deel van het gesprek tussen twee oude heren, die standvastig
in hun geloof/ongeloof staan, maar daar ook niet verder mee komen. Etienne
Vermeersch die nog maar eens uitlegt hoe erg het is dat die iemand die niet
gelooft in de hel zal branden en mag doen wat hij wil - behalve geloven - die
zal branden en niet gered worden. Toch ging het even over Origines, maar niet
over kwesties die nu spelen en waar beide heren, de aartsbisschop en de filosoof
best meer over hadden kunnen van gedachten wisselen. Ik schreef hier al over,
maar om een of andere reden kon die film beter beklijven dan dat gesprek. Maar
daar is een reden voor: in de film is het de actie die tot handelen voert, in
het gesprek blijven het standpunten die al lang en breed bekend zijn en waarop
de omstandigheden geen vat hebben, zodat ze niet zozeer oneigentijds blijken
als wel in een andere tijd hun bestaansreden hadden.
Nu blijft het merkwaardige in
de film "The Sound of Music" dat de situatie van het land voor de
Anschluss niet aan de orde is, maar evenmin dat de kapitein enige politieke
actie lijkt te ondernemen. Waarom hij naar Wenen reist? Voor zijn verloofde maar verder? De tijd en de
omstandigheden breken pas in het verhaal binnen op het moment dat de
hoofdfiguren, ook onder meer het liefje van Liesl, de oudste dochter en vooral
de gouwleider zich affirmeren in hun positie. Maar, vraagt een mens zich dan
af, voor welk Oostenrijk stond de kapitein? Dat wordt niet uitgewerkt omdat men
in de film de indruk wil wekken dat het voor de Anschluss best goed moet zijn
gegaan met Oostenrijk, terwijl het land de amputatie van het oude rijk nog niet
heeft verwerkt - doch wel het voordeel dacht te hebben af te zijn van Hongaren
en Tsjechen, Polen en Slovenen en zo verder... zoals ook Joseph Roth vertelt in
"Die Kapuzinergruft"
Het land verkeerde in hoge
nood, waarbij de geallieerden nog niet bereid waren iets tegen de drijverijen
van Hitler in te brengen. Tenslotte was het al sinds de Vormärz, de periode die
aan de revolutie van 1848 in Duitsland speelde: moet Oostenrijk deel worden van
een groter Duitsland of net niet? De aansluiting van de rompstaat Oostenrijk
was dus een niet geheel onlogische stap. Kan men het dan de Oostenrijkse
burgers van toen kwalijk nemen dat ze de Nazi's verwelkomden in Wenen en
Salzburg? Met de kennis van het nu, kan men geen relevant antwoord brouwen,
maar dat er mensen tegen het nazisme waren is duidelijk en dan niet enkel
mensen die door hen onmiddellijk bedreigt werden, zoals Sigmund Freud en andere
mensen met joodse achtergronden maar ook anderen en toch was de aanhang voor de
Anschluss in Oostenrijk groot, zeer groot zelfs en dat weegt naar men zegt nog
altijd op de Oostenrijkse ziel, wat
bij discussie over nieuwe extremistische en populistische partijen van rechts
wel altijd nog opspeelt.
Is het dan logisch dat een
kapitein von Trapp in de contramine gaat en zelfs bereid is om te vluchten naar
Zwitserland? De route die hij zou gevolgd hebben, zou hem naar Brechtesgaden,
waar de bonzen van de NSDAP hun villegiatuur hadden, gevoerd hebben, maar de
scène van de ontsnapping uit het klooster laat niet zien waar de auto heen
rijdt en de tocht op de bergkam die we aan het einde zien, valt moeilijk thuis
te brengen. Wel is de tocht van Salzburg naar Chur in Zwitserland ongeveer 400 km
over moderne wegen.
Vluchten, met alle praktische
problemen die men oplossen moet, van voeding tot slaapplaatsen en andere kwesties,
zoals buiten beeld blijven bij de geheime en de niet zo geheime politie, krijgen
we in de film niet te zien, want de vlucht is niet het thema van de film. En
toch, voor velen onder ons is vlucht iets onwezenlijks terwijl overal in de
wereld nog sporen van grote exodussen te zien zijn, ook recente. Maar we kunnen
ons nauwelijks een voorstelling vormen van het leven van onze voorzaten die
naar Nederland vluchtten toen de oorlog uitbrak in 1914 en waarvan velen terug
dachten te komen toen de ellende in het land van herkomst over leek. Vier jaar
hardvochtig bezettingsregime volgden.
De vraag over de motieven voor
de vlucht worden aangedragen door het eerste liefje van Liesl, de oudste
dochter en pas zestien, toch bijna zeventien, die haar een telegram geeft en
zegt wat erin staat, terwijl het briefgeheim ook voor telegrammen gold -
behalve allicht de telegrammen die luidop werden voorgelezen bij grote feesten,
zoals huwelijken - maar dat was dus de uiting van het nieuwe bestel. En toch,
ook dat krijgt alleen maar een echo in de vorm van de achtervolging naar het
klooster en de scène waarin de jonge man de kapitein bedreigt en deze hem wil
overhalen mee te gaan op de vlucht. Maar het nieuwe regime rekent op hem. Hoe
zou het Amerikaanse publiek dit opgevat hebben? De Oostenrijkse jongen was de
slechte en de kapitein wilde zijn land bewaren, zoals het was. Het goede ervan
overhouden en niet te zeer hechten aan discipline, maar wel aan het gemoed, de
inzet en ingesteldheid. Rolf, de voormalige vriend van Liesl en Hans
Zeller, de gouwleider botsen niet enkel op de von Trapps, want ook de kloosterzusters
hebben zo hun voorkeur en de uitstraling van de heer von Trapp en zijn eega,
die duidelijk sneller denken dan de gouwleider, die ook op het feest was van de
kapitein, valt niet te ontkennen.
Is het een optimistische film,
over liefde en romantiek, moet men over de bergen klimmen voor het goede leven
- zoals ook Nietzsche aanmoedigde te doen - en gaat het over de liefde, dan
blijf ik na deze visie verbaasd over de kleine hints, maar ook over de
omissies. Het was een film over de vreugde en de Nazi's deelden daar niet in.
Zou het kunnen dat het de laatste antinazifilm is geweest waarin Joden geen rol
speelden?
Misschien had het ons meer
geinteresseerd indien het gesprek tussen de kerkvorst en de getourmenteerde
hoogleraar wijsbegeerte meer vragen over deze tijd hadden behandeld: wat doen
we met kunstonderwijs? Waarom zou ongelijkheid a priori onrechtvaardig zijn? En
wat als gelijkheid tot totalitarisme leidt en de vrijheid wordt opgeofferd?
Overigens, misschien is dat de grote gemiste kans voor de aartsbisschop: waarom
hecht de kerk, de christelijke theologie aan vrijheid en wijst de hoogleraar de
vrijheid af - of net niet - wanneer hij zich van zijn sterkste zijde laat zien,
dat wil zeggen als hij betoogt dat alles bepaald is? Het christendom heeft de
vrijheid vorm gegeven, theologisch en filosofisch, maar het begrip in de
praktijk vaak bestreden. De heer von Trapp wil niet leven in een republiek waar
brieven en telegrammen gelezen worden. Hij wil ook vrij zijn, zelfs als hij dan
fouten begaat. Misschien is dat wel de sterkste kant van de film. Ach, men kan
er gewoon naar kijken, maar het leek me wel zo leuk nog eens door het verhaal
te lopen. Want die geschiedenis van
Oostenrijk na 1919 heeft in het denken over vrijheid en totalitarisme een
aardig deuntje mee gezongen, want zowel Friedrich von Hayek als Karl Popper
hebben hun inzichten op die situatie gefundeerd, waarna hun volgelingen ons
weer een ingedikt verhaal vertelden. Natuurlijk kan nationalisme tot
verschrikkelijke misdaden leiden, want elke ideologie heeft het in zich
destructief én autodestructief te worden als men van de leer niet enkel de
geest, maar zelfs vele letters vergeet in het oog te houden. Popper en von
Hayek hekelden het verlies aan vrijheid in het Oostenrijk van Dolfuss en Arthur
Seyss-Inquart, de zetbaas van Hitler, maar ook de socialisten wilden hun
stempel zonder veel terughoudendheid op Wenen en het land drukken. De
transformatie van de kapitein? Hij eist eerst volkomen discipline en een gedrag
dat impeccable moet heten, maar door het herontdekken van de levensvreugde en
de eigen waarde van elk van zijn kinderen, kan hij opnieuw de teugels lossen.
Maar de samenhorigheid van het gezin is er niet minder om.
En net omdat maar weinig
mensen zich echt interesseren over het lot van de Oostenrijkers tijdens het
interbellum, over de opbouw van een sociale welvaarstaat in de beginjaren van
de republiek, die zich uitdrukte in nieuwe woningbouw en betere
levensomstandigheden, maar uiteindelijk konden de linkse politici de kiezers niet
blijvend overtuigen van de juistheid van hun aanpak, maar ook omdat de
tegenstanders, vooral de Oostenrijkse nazi's onaardig van leer trokken, ook en
vooral door het gebruik van geweld, kan het Oostenrijk van voor 1938, de Anschluss
nooit echt een ideaal geweest zijn voor de kapitein von Trapp. Dat de schijn
van onafhankelijkheid ten aanzien van Duitsland nog nauwelijks kon worden
opgehouden, moet ook vermeld. En toch, de film blijft een film, een verhaal en kan
daardoor behalve de liedjes ook iets meegeven van wat ons zou kunnen
interesseren, namelijk het leven onder de dreiging van een dictatuur of beter,
de moeilijkheid het dilemma op te lossen tussen eigen waarde behouden en
vertrekken of zich onderwerpen - vrijwillig - aan een dictatuur.
Bart Haers
Reacties
Een reactie posten