Voorbij het gekibbel over slachtoffers en daders

Dezer Dagen

Ongelijkheid & slachtofferschap

De macht van het eigen gelijk

Wibke Bruhns schreef over hoe haar familie verstrikt raakte
met overtuiging in het nazisme en toch, finaal, koos voor de
poging tot bomaanslag op 20 juli 1944. Na de oorlog ging
ze haar eigen wegen. 

Het gaat hard dezer dagen, want iedereen die zich slachtoffer weet, komt naar buiten. Reeds dertig jaar geleden schreef Peter Sloterdijk in "Kritiek van de cynische rede" dat men er zich voor hoeden zal zich te verliezen in kwetsuren en beledigingen blijven koesteren. Men verzet zich ook tegen ongelijkheid, wat dat ook mag betekenen.  Maar wat zou een samenleving zijn als iedereen niet enkel voor de wet gelijk was, maar ook sociaal-economisch, cultureel, mentaal? Men zal beweren dat mentale gelijkheid niet wenselijk is, dat culturele gelijkheid tendeert naar homogeniteit en dus al evenmin wenselijk. Maar de globalisering tendeert nu eenmaal naar culturele homogenisering, vooral van de elites.

Sociaal-economische gelijkheid, daar gaat het dus om en we moeten ver-ont-waardigd wezen omdat er mensen zijn die het beter hebben. Zou het echt wel getuigen van een goed inzicht in de menselijke aard? Of komt het eerder voort uit een theoretisch model? De wereld is niet goed genoeg en soms kan men het daar volmondig mee eens zijn, maar soms moet men vaststellen dat ingenieurs van de ziel er niet in geslaagd zijn de Russische samenleving echt gelijk te maken. Hoogstens behield men een elite die qua omvang niet veel groter was dan onder de Tsaren. Daarbij moet nog opgemerkt dat in het toenmalige Petersburg de industriële ontwikkeling al op gang was gekomen, wat later door Lenin en vooral Stalin werd geminimaliseerd. Tenslotte kan men de visie van Lev Tolstoj tegen modernisering en het herstel van het goede landleven, niet begrijpen als er niet een wezenlijke verandering van de samenleving op gang gekomen was.

De andere kant is dat de industrialisering in West-Europa door Links altijd voorgesteld is als een fase van proletarisering, terwijl de arbeiders zich geleidelijk betere mensen gingen voelen naarmate ze in hun bedrijven een steviger plaats verwierven. Er was wellicht wel uitbuiting, maar tegelijk merkt men dat niemand minder dan Bismark al vlug begon met sociale wetgeving, om de sociaaldemocraten buiten spel te zetten, maar toch, er kwamen voorzieningen en de bliksemsnelle industrialisering van Duitsland, maar ook in onze contreien ging het snel, transformeerde de samenleving van hoog tot laag, waarbij men in beide gevallen moet vaststellen dat een groot deel van die bedrijven overzichtelijk bleven. Groeiden ze door naar grote industriële concerns, dan verdween de vertrouwelijkheid, maar kwam het management op de proppen. Natuurlijk hebben linkse bewegingen een grote verdienste aan het verwerven van rechten voor de arbeiders en bedienden, toen nog twee verschillende werelden. Dat die later naar elkaar zouden toegroeien kon men toen niet bevroeden.

Het accepteren van verschillen lijkt dezer dagen bijzonder moeilijk, omdat we de in een aantal opzichten de gelijkheid hebben gewaarmerkt als een betere situatie. Maar tegelijk aanvaardt men in cultureel opzicht nu net wel verschillen, meer nog, niemand zal op straffe van excommunicatie de culturele verschillen in verband brengen met maatschappelijke problemen. De migratie werd op gang gebracht door ondernemers die hier werkkrachten nodig hadden. Wisten zij welke gevolgen en neveneffecten dat zou hebben? Of dachten ze dat werkkrachten nu eenmaal werkkrachten zijn? Feit is dat we in 1974-1975 in een map uitleg vonden over gastarbeiders en dat we die ook als gasten dienden te bejegenen. Turkije noch Marokko waren toen vakantie-oorden en het zou tot het einde van de eeuw duren voor de volle omvang van de migratiebeweging duidelijk werd. De verkiezingen van 1991 lieten natuurlijk al zien dat er in steden als Antwerpen bij de kiezers een zekere aversie bestond, maar wie hoog opgeleid was keek neer op die luitjes.

Sindsdien is het er niet op gebeterd, want de kloof tussen de weldenkende elite en het klootjesvolk, dat zich schaamteloos racistisch durft op te stellen maar verder geen middelen heeft om te discrimineren, geen job te begeven, geen huis te verhuren, maar wel de indruk niet van zich af kan zetten dat zijn of haar straat dezelfde niet meer is, is niet verdiept, wel cultuurpsychologisch veranderd. Intussen klaagt men over discriminatie, maar als een Waregems bedrijfsleider zijn jonge gast terug wil, dan ontstaat een wat vreemde stilte, want zijn het niet die kleine ondernemers die discrimineren?

Navid Sharifi dus, de knuffelafghaan die niet blijven mocht en nu op eigen kracht terug keerde, met de hulp van mensen die zich op de achtergrond hielden. Het is een mooie gedachte dat die jongeman zoveel vitaliteit ten toon spreidde dat het voor de aanhangers van stevig beleid moeilijk werd in dat geval hun inzichten staande te houden. Maar door zijn ervaringen zal Navid wellicht wel iemand blijven die uit de rangen springt en een bijzondere statuur aanneemt.

Bestaat er iets als universele waarden? Ongetwijfeld, maar samenlevingen organiseren hun samenhang vaak op verschillende manieren, via voedselgebruiken, via huwelijksvoorschriften en dan komen er verschillende aan de orde, ook cultuurpsychologische en dat kan integratie bemoeilijken of vertragen. Zo zouden Marokaanse moeders hun zoontjes zozeer als prinsen behandelen dat er later geen land mee te bezeilen valt. In welke mate elke moeder van Marokaanse origine dit ook blijft doen, is nog maar de vraag. De keuze voor bruiden/bruidegoms uit het land van herkomst is misschien in sociaal opzicht begrijpelijk, in cultureel opzicht kan het problematisch blijken. Maar deze uitspraken vergen veel omzichtigheid, omdat we niet goed kunnen meten wat van invloed is in de ontwikkeling van jongeren. Feit is wel dat emancipatie bijna altijd via een redelijk disciplinerende scholing is verlopen en dat de ambities van de ouders vaak ook een groter gewicht in de schaal leggen dan men graag voor lief zou nemen. Want die vaststelling stelt ouders dan weer voor een grote verantwoordelijkheid.

Het probleem is dus dat een consistente benadering van hoe de betere samenleving er zou moeten uitzien, hetzij divers, hetzij monocultureel, moeilijk houdbaar is, want men zal altijd op intrinsieke contradicties botsen. Want als men gelijkheid wenst, in het onderwijs, dan zal men leerlingen moeten afremmen en dat kan de bedoeling niet zijn. Het is ook niet wenselijk, want wat zouden we zijn zonder goede loodgieters? Precies, dan wordt het laten herstellen van het sanitair en de centrale verwarming wel heel moeilijk. Een samenleving verdraagt ook geen al te grote uniformiteit, maar tegelijk is het wel wenselijk dat men enige mate van respect weet op te brengen. Maar tegelijk, zo zal men merken, zal men zware misdaad wel degelijk passend bestraffen.

Met Rudiger Safranski kan ik wel instemmen: teveel idealisme kan brokken maken omdat men de realiteit uit het oog verliest, maar realisme alleen betekent afzien van enige verwachtingen over de toekomst, zodat men dus een moeilijk af te wegen evenwicht moet zien te vinden ten aanzien van realiteitszin en idealisme. Maar er is meer, want als mensen in het vuur van een gesprek al eens onheus uit de hoek komen, dan kan men ook vaststellen dat diezelfde mensen in de praktijk anders handelen. De neiging tot mimetisme, conformisme in een overtreffende trap, mag men niet onderschatten en zeker als het om politieke correctheid gaat, kan dit de zin voor de werkelijkheid wel zeer belemmeren. Vroeger - ja, grootvader spreekt - had je onderwijzers die hun trots niet konden wegsteken als ze een bijzonder begaafde leerling hadden, wat de afkomst ook was en legden ze vervolgens bezoeken af bij de pastoor of de brouwer dan wel beiden om steun te zoeken zodat die jongen zou kunnen doorleren. Toen men officiële studiebeurzen had, verdween dat systeem van patronaat, van ondersteuning door gezeten burgers en verdween ook de noodzaak daartoe omdat mensen meer welstellend  werden en fier waren dat ze zoon- of dochterlief konden laten studeren. Vandaag is studeren tot 18 een plicht en is de lol er voor velen af, omdat ze niet meer merken hoe bevoorrecht ze wel niet zijn niet om een paar grijpstuivers te moeten gaan werken. Maar inderdaad, mensen met een migratieachtergrond hebben niet altijd die luxe, al mag ook hier niet veralgemeend worden.

Er is nog een aspect dat vaak over het hoofd gezien wordt en dat is het feit dat kroostrijke gezinnen vandaag vooral te vinden zijn in kringen van migranten. De praktijk van Dokter Alette Jacobs en andere artsen heeft duidelijk gemaakt dat verantwoord ouderschap voor de samenleving een zegen is. De invoering van deugdelijke anticonceptie, zoals de pil en later de depenalisatie van abortus heeft voor een deel tot gevolg gehad dat de misdaad daalde. Dezer dagen hebben de open grenzen in Europa blijkbaar voor gevolg dat er wel rondtrekkende dadergroepen aangetroffen worden en soms verdwijnen ze tijdelijk in de lik. Verantwoord ouderschap kan wel meebrengen dat ouders meer tijd kunnen besteden aan minder kinderen zodat die niet voor galg en rad opgroeien, maar in onze samenleving valt zelfs dat in tweeverdiener-gezinnen moeilijk te realiseren. Tijd die niet aan verwennerij hoeft op te gaan.

In een snel evoluerende samenleving, zegde Bart Somers, is iedereen een nieuwkomer, maar helemaal gelijk heeft hij toch niet. Nu ben ik niet een aanhanger van een verlichtingsfundamentalisme, maar ik begrijp de Verlichting en de kracht van de westerse traditie, als een uitdagende traditie die  dieper gaat dan het bereiden van bloemkool met witte saus, dan frieten met mosselen en mayonaise. Voedselgebruiken veranderden in een halve eeuw, reis- en vakantiegewoonten werden gedemocratiseerd en ook het culturele leven werd ruimer en democratischer, maar tegelijk zien we dat het commerciële ontwikkelen van de gebeurtenissen ook gunstige mogelijkheden heeft geschapen. Maar de Verlichting is ook meer dan de gedachte dat we een aantal mantra's moeten aannemen, zoals het niet-schade-beginsel: de vrijheid van de een eindigt waar die de ander schade toebrengt. De gelijkheid van man en vrouw? Juist, maar hoe realiseren we dat op een aanvaardbare manier? En wat bedoel ik met "aanvaardbaar"? Juist, wie eenvoudige antwoorden in petto heeft, zoals het stemmen van een wet, kan wel eens de weg verliezen.

We zullen dus aan een nieuw samenleving moeten bouwen en het is naar mijn aanvoelen nooit anders geweest, dan zal het mogelijk blijken dat de verschillende inzichten aan de orde komen. Maar de huidige polarisering, rond racisme, discriminatie en ander slachtofferschap, sluit precies perspectieven af en daar kan het niet om gaan.

Laten we niet vergeten dat sinds de achttiende eeuw in Europa, evoluties, revoluties aan de gang waren, die de samenleving telkens weer veranderden en iedereen, machthebbers en anderen in een lastig parket brachten. Het bouwen aan een samenleving[i] blijkt ook wel het meest vruchtbaar als er het minste controle aan ten grondslag ligt. En inderdaad, soms zijn conflicten heilzaam. Daarom moeten we niet zo snel slachtofferschap verzilveren en anderen racisme verwijten. Want slachtofferschap, dat is iets wat mensen niet verheft, weerbaarheid ontwikkelen wel.

Bart Haers  

---

[i] Philipp Blom heeft zich als historicus uitgebreid met die transities ingelaten, zoals de wording van de Verlichting in "Het verdorven genootschap", maar een andere periode van razendsnelle ontwikkeling,

de jaren tussen de Frans-Pruisische oorlog (1870) en WO I maar ook het Interbellum speelt mee. Historici en veranderingen in de samenleving, men zal het altijd weer zien, dat ze daarmee scoren. Maar men moet ook onderzoeken over langere periode om precies de eigenheid van de transitie te begrijpen.