Beoordelingsvermogen ontwikkelen of automatiseren?

Dezer Dagen

Latinitas begraven?

Betekenis van kennis en begrijpen

in het beoordelingsvermogen

Niet iedereen zal het betreuren deze
verzen niet te kennen. Maar de eclogen
open een blik op wat mensen kunnen
verwachten. 

Er zijn van die dagen dat verschillende impressies een mens kunnen bezoeken en deze in verwondering achterlaat, maar ook met een zekere onrust belast, omdat er zoveel aan het schuiven lijkt te gaan. In Nederland is er een en ander te doen rond een volledig automatisch gestuurd systeem van verkeersbelasting en beboeten op basis van niet nakomen van de verschuldigde belastingen. In Catalonië winnen de independentisten net niet afdoende om zonder meer voor onafhankelijkheid te kunnen gaan. En we vragen ons af hoe solidair anderen zijn met de vluchtelingen, terwijl we vertwijfeld kijken naar allerlei manoeuvres om vrouwen met vrees voor overdreven aandacht van mannelijke zwemmers om op basis van het non-discriminatiebeginsel een burquini te mogen dragen terwijl jongens niet met een zwemshort het zwembad in mogen, om hygiënische redenen. En dan is er nog die merkwaardige eis van mevrouw G.R. dat wie een leefloon krijgt ook een contract moet ondertekenen, met de boodschap dat men moet integreren.

Het lijkt alles los van elkaar te staan, maar het gaat om mensbeelden en om het begrijpen wat samenleven nu wel allemaal met zich kan brengen. Het gaat over concepten en begrippen, over praktijken ook, waarvan we aannemen dat ze het best mogelijke zijn. Neem nu die betoging van 15.000 mensen in Brussel op zondag 27 september. Tegen racisme, voor begrip en solidariteit met de vluchtelingen. Wie is er tegen? Pediga? Natuurlijk niet in die vorm. Maar de waarden van het Avondland opsommen heeft iets ontroerends, al is het niet altijd even positief of verheffend. Maar wie zich verzet tegen zoiets als Pediga moet wel begrijpen dat hij daarmee op een of andere manier afbreuk doet aan wat men wil verwezenlijken, want die waarden moet men niet bewaren en zorgvuldig vrijwaren van smetten en schade, ze betekenen slechts iets als men ze aanwendt en er naar leeft. Maar nog eens, men kan ze ook niet los van elkaar zien. Gelijkheid is belangrijk, maar de uniciteit van de menselijke persoon in elk specimen erkennen is er ook, zodat naast gelijkheid respect voor verscheidenheid en voor anderen van belang is. Het komt er dus op aan te proberen te beoordelen welke vorm van gelijkheid we als noodzakelijk onderschrijven en wat we niet zouden moeten aanvaarden. Er zijn ook andere waarden die men niet uit het oog mag verliezen, zoals Vrijheid, maar ook Broederschap.

Het gaat om een belangwekkende discussie, die evenwel niet zo vaak gevoerd wordt, namelijk of we behalve aan de negatieve vrijheden ook aan positieve waarden moeten hechten. Alicja Gescinska en Leszek Kolakowski hebben hierover gesproken, twee filosofen met een Poolse achtergrond en Isaiah Berlin was er stellig over. Deze laatste meende dat het aanreiken van positieve vrijheden de vrijheid zelf kon bedreigen. Nu weten we dat het communistische bestel, zoals het in Midden- en Oost-Europa functioneerde noch oog had voor de negatieve vrijheden, maar ook aan het aanbieden van positieve vrijheden niet zoveel gelegen was. Okay, er was geen werkeloosheid, de gezondheidszorg was gratis en er was onderwijs, maar niemand mocht echt vrij het eigen beroep kiezen en men werd gerekruteerd om topsporters te worden. Liep het mis, dan had men dubbele pech.

Positieve vrijheden moet men niet zomaar afwijzen, maar meewegen bij discussies over bijvoorbeeld gezondheidszorg. Bovendien is de aanwending van nieuwe technologie maar raadzaam als men de kwaliteit van leven kan verbeteren, terwijl men zich ook wel eens mag afvragen of mensen niet soms bereid zijn een bepaald lijden op de koop toe te nemen. Het zal wel een ongehoorde vraag lijken, maar die is heden ten dage wel aan de orde. Men gaat wel ver bij het bestrijden van het leed, denk ik soms, want men kan vormen van zelfgekozen leed, de wielrenner die sober en gedisciplineerd moet leven en dat ook doet met de glimlach niet genoeg loven, tegelijk wil men niet mensen minder hygiënisch geslacht vlees zouden eten. Voedselvoorschriften in de meeste godsdiensten dateren uit andere tijden, toen er nog geen vacuümverpakking, invriezen en koel houden, zodat die voedselvoorschriften tegelijk blijken van gezond verstand kunnen blijken als voor velen doorgaan voor rituele en religieuze onzin.

De moeilijkheid is dat gezondheidszorg van ongemeen belang is in onze samenleving, maar dat er ook een behoorlijke mate van culpabilisering aan de orde is, want men wil doorheen preventie alle mogelijke aandoeningen de pas afsnijden. Rationeel valt er weinig tegenin te brengen tot men tot de vaststelling komt dat voor het journaal bij een aantal omroepen wel publiciteit wordt gemaakt voor producten die men vervolgens in een of ander issue, op grond van een persbericht moet afraden wegens gevaarlijk, levensbedreigend of erger. Hoe zal men als leek oordelen wanneer men ons met elkaar tegensprekende onderzoeksrapporten om de oren slaat.

We koesteren, om het even anders te formuleren belangrijke goede zaken en hechten aan waarden die samen een bepaalde manier van leven vormen en er ook wel grote kwaliteit aan verlenen. Maar tegelijk zien we dat wie rustig leeft, probeert redelijk gezond te eten en veilig te rijden, niet enkel voor zichzelf maar ook voor anderen, toch dag na dag de huid vol gescholden wordt, als nitwit en domoor gepresenteerd wordt. Steeds vaker hoor ik mensen hierover klagen, want men voelt aan dat het niet klopt. Ontbreekt het die lui niet aan een beetje gezond oordeelsvermogen? Kunnen ze vergeten dat we ook leven om de dag te plukken?

De wetenschappers hebben nog veel terreinen waar ze baanbrekend werk kunnen verrichten, zo hoort men wel eens, maar men is geneigd, in hoofde van mensen in de cenakels van de ziekenzorg en de kosten daaromtrent, via de preventie - aan het einde van de keten - de kosten te drukken, dus zelfs niet de levenskwaliteit te verbeteren. Want dat blijkt altijd weer het stuitende bij debatten op dit terrein, dat toegevoegde kwaliteitsvolle jaren wel goed lijken voor de organisatie van de gezondheidszorg, maar dat dit voor mensen die voor dilemma's staan al dan niet voor een behandeling te gaan het net ook wel moeilijk maakt. Want wat als men een 75+ die met een relatief kleine operatie nog een tijd verder kan, maar tegelijk vindt dat het goed geweest is, niet kan laten kiezen voor afzien van behandeling? Of omgekeerd, iemand die nog iets bijzonder wil  beleven en delen met de naasten, maar daartoe een kostelijke operatie zou moeten ondergaan en vooral voor het verdict staat dat er  weinig uitzicht op nog "vele jaren" voorzien wordt? Laten we ophouden hier enkel de rationele afweging als norm te stellen, al moet ze blijven meespelen. Die man die om vele mogelijke redenen vaststelt dat hij een goed leven heeft gehad en niet door stoïcijnse apatheia gedreven wordt, maar gewoon op grond van  wijsheid besloten heeft dat hij niet langer moet talen naar het leven, mag dan niet gaan en de andere die nog een jaar wil beleven omdat een gebeurtenis zich aandient, waarbij hij noch zijn omgeving blind  zijn voor de prijs, niet geholpen wordt moet de verantwoordelijken ervan doordringen dat  de pure berekening ook op foute benaderingen kan berusten.

Men zal me niet betrappen of afwijzing van enige vorm van technische vooruitgang, wel op kritische reflectie op de wijze waarop we die inzetten of net niet. Als men de kwaliteit van leven kan verbeteren, dan moet men dat zeker doen, maar tegelijk merkt men toch dat de dwang gezond te leven in de ogen van sommigen neerkomt op een instrumentaliseren van mensen. Het probleem van de vrijheid evenwel stellen we zelden als het om gezondheid gaat en dan gaat het noch om de individuele negatieve vrijheid te leven naar eigen goeddunken, noch om het positieve recht over voldoende inzicht en kennis te beschikken om zelf afgewogen keuzes te maken, keuzes met (enige) kennis van zaken.

Werkend met big data kan men beter dan ooit weten hoe mensen leven, waar onze interesses en onze zwakke plekken liggen. Via ons gebruik van de pc en vooral dus van het internet weten anderen waar we mee bezig zijn, wat we willen weten en hoe. Internet, dat ooit bedoeld was en daarom ontwikkeld dat we vrij informatie zouden uitwisselen dient nu om mensen te vertellen dat frituur de frituur niet deugt maar dat 't frietkotje uitstekend is. Goed, men mag dat delen, waarom niet, maar is dat de grote winst van internet voor gebruikers? Wie zal het zeggen. En toch blijkt dat andere informatie die interessanter kan zijn, moeilijker te vinden blijkt en vooral vaak achter betaalmuren zit. Het zakelijke model kan men volgen als het om dure publicaties gaat, men zou ook kunnen opteren voor een meer gespreide benadering van de betaalmuren. Nu goed, Voltaire kon maar genereus zijn dat hij toeliet dat er roofdrukken kwamen van zijn werken, Goethe was degene die voor zichzelf eerst en later meer in het algemeen het begrip auteursrecht uitvond. Dat ging zowel om een deelname in de winst van de verkochte boeken als om het vrijwaren van zijn pennenvruchten tegen plagiaat en roofdrukken.

Een ding zou men voor ogen moeten houden: mensen worden niet vanzelf vatbaar voor de waarden van de Verlichting en het humanisme. Het vergt een lange periode van studie, zonder dat men nu mag beweren dat het bijzonder moeilijk zou wezen. Nu zegt men wel dat Tacitus lezen niemand tot een beter mens maakt of Erasmus iemand in stellen zou niet langer zo dwaas uit de hoek te komen - al is een beetje dwaas wel lekker natuurlijk. Neen, als die vorming enige betekenis heeft, dan gaat vaak om immateriële zaken als het maken van afwegingen, het vormen van een oordeel. Meten is weten, zegt men dan, implicerend dat een computermodel, een algoritme even goed kan oordelen. Maar dat komt mij ongewis voor. Sommige artsen kunnen hun patiënten zeer goed observeren en komen tot een diagnose door een grondige anamnese. Ook voor de therapie gaan die dan voor een benadering die niet statistisch gestuurd is, maar altijd afgetoetst aan de concrete werkelijkheid van patiënt x met aandoening b en complicaties drie, vier en zeven.

De latinitas, de omgang met de klassieke letteren in het algemeen maakt het mogelijk dat we over omstandigheden waarin we onszelf of anderen zich bevinden kunnen nadenken en al een vorm van een antwoord bedenken. Ik denk niet dat "50 tinten grijs" zomaar zou kunnen leiden tot inzichten in hoe we met liefde en verwachtingen op een goed of beter kunnen omgaan. Het is wel het onderwerp van de romans, maar het antwoord is vrijblijvend. Nu zijn er veel mensen al lang blij dat ze geen moraliserend werk lezen. Maar toen ik op zeker ogenblik, cursorisch uiteraard, de georgica en bucolica van Vergilius ging lezen, ontdekte ik per abuis dat onze concepten van het landelijke leven wel heel tegenstrijdig blijken. Eerst vond ik dat laatste lastig, hypocriet, maar vervolgens bleek het een nuttige inval, want het scherpte enigszins mijn dialectische geest aan: als je iets ziet dat goed is, dan probeert men best ook eens te bekijken of het omgekeerde ook betekenis heeft. Later verfijnde ik dat verder, maar ten gronde vormde het lezen onder de schoolbank van Vergilius ook de basis voor een aandrang na te gaan wat dingen, mensen, gevoelens... kunnen betekenen.

Daarom ook begon ik ook met het vermelden van een probleem bij de Nederlandse Rijksdienst voor het wegverkeer, waar databanken zo met elkaar verbonden zijn dat ze automatisch boetes blijken te genereren, zonder dat iemand nog eens nagaat of het wel klopt. Koopt men drie motorfietsen die men wil ontmantelen - omdat ze defect zijn - om er een goed rijdend model uit te assembleren, het geliefkoosde hobby voor sommigen, dan berekend de computer van de dienst dat u drie keer een overtreding begaat door geen motorplaten aan te vragen en vervolgens wordt allerlei andere verplichtingen daaraan gekoppeld. Zou een redelijk ambtenaar dit niet eens checken, begrijpen dat hij/zij met een hobbyist te maken heeft en dat de betrokkene als de klus geklaard is het motorrijwiel naar de keuring brengen om het vervolgens conform de regels te laten opnemen in het bestaan van op de openbare weg rijdende motorfietsen en erop het verschuldigde bedrag aan belastingen betalen? Kan men een lus aanbrengen zodat het systeem die hobbyist kan herkennen? Of moet men echt aanvaarden dat een overheidsdienst zonder enige menselijke controle en dus beoordelingsvermogen te laten functioneren en rechtstitels namens de overheid uitbraken?

Alleen mensen die geloven dat volautomatische beslissingsystemen perfect kunnen, zullen deze bedenkingen afwijzen. Maar men dient dit beoordelingsvermogen ook te ontwikkelen. De klassieken bestuderen? Kan helpen, maar een garantie is er niet.

Bart Haers

 Over de voorstellen van mevrouw Rutten valt niet zo heel veel te vertellen. Voor wat hoort wat? Het rasphuis opnieuw invoeren en men bereikt onmiddellijk resultaat. Deze dame en haar omgeving begrijpen niet of nauwelijks hoe het allemaal ontwikkeld is. Maar ja, het was de keizer van Oostende die de term "leefloon" invoerde. Dat het op zich al new speak mocht heten, werd in de media niet besproken.