Waarover gaat moreel denken

Kritiek

Belang van moreel denken

Thomas Van Der Plaetsen en wat het leven brengt

Thomas Van Der Plaetsen is een bijzonder
gedreven tienkamper, werd betrapt op
een verboden stof in het product, maar het
was geen ingenomen product. Het was kanker

Wat kan een mens dragen en verdragen? Dezer dagen merken we dat men op alle mogelijke pijntjes moet ingaan en er een pleister op leggen, maar tegelijk, als het lastig worden, laten we elkaar los. Er speelt veel op, dezer dagen, niet enkel in dit oude vorstendom, Vlaanderen dus, maar ook elders in Europa en ik vroeg me eens te meer af wat ermee aanmoeten. Misschien wordt dit onderzoek wat wijdlopig, omdat de vraag niet gesteld kan worden zonder een paar situaties te bekijken. Maar de kernvraag blijft wel: wat gebeurt er als we moreel proberen te denken? Wat nemen we in ogenschouw en wat laten we buiten beeld. Het antwoord ligt niet voor het rapen, maar ik beweer vooral niet dat ik het wiel en het warm water opnieuw wil uitvinden. Er is ampel materiaal, alleen zijn we niet gewoon er veel mee aan te vangen.

Neem nu die film "La lapidation de Soraya M.", waarin we naar het relaas van de Frans-Iraanse journalist Freidoune Sahebjam met afgrijzen kijken. De steniging is onmenselijk nabij in beeld gebracht, maar wat ons minstens evenzeer moet raken is de wijze waarop de echtgenoot een listig verhaal gaat weven van leugens en beschimpingen, beschuldiging van overspel incluis en als een imam zijn verantwoordelijkheid neemt is haar lot bezegeld. Verbaasd dat ik schrijf "als een imam zijn verantwoordelijkheid neemt"? Natuurlijk kan hij in theorie niet anders dan het overspel bestraffen. Maar is er werkelijk sprake van overspel? Zijn er getuigen? Zijn die getuigen betrouwbaar?

Wij vinden de echtgenoot, de imam en de getuigen immoreel, maar we stellen niet of nauwelijks de vraag of we in het systeem anders zouden handelen. De echtgenoot wil van zijn vrouw af - het ging om een gearrangeerd huwelijk en hij kan zich niet wettelijk van haar ontdoen wegens de hoge prijs die hij haar moet - en dus heeft hij de malafide idee. Maar de omstanders, vooral de imam heeft een andere verantwoordelijkheid, maar hij gaat mee in het opzet van de echtgenoot en niemand, een persoon niet te na gesproken, komt haar te hulp.

Hier moeten we even nadenken, want zoals Hannah Arendt schreef, kan het bedrieglijk eenvoudig zijn te oordelen over verantwoordelijkheid in zaken van leven en dood, maar wordt het lastiger om na te denken over wat we doen zonder dat het om leven en vooral dood gaat. Anders gezegd, er is veel wat we kunnen doen aan goed en aan kwaad, zonder dat dit in de verste letaal zou moeten heten. Het schept ruimte om over moreel handelen te denken in bredere contexten. In het essay was Arendt uitgegaan van de vraag of we na het plegen van een moord met een moordenaar (in ons) zouden kunnen leven.

Maar zal u zeggen: had John Stuart Mill al niet aangegeven dat we derden geen schade mogen berokkenen, wat dan ook de primordiale beperking op onze vrijheid moet heten. Maar Mill wilde het niet enkel over schade aanrichten hebben, toch? Het probleem dat de vrijheid vormt voor personen en voor de samenleving mag men niet onbehandeld laten liggen.

Thomas Van Der Plaetsen was  de gast van Ben Crabbé in het programma "Karakters" waarin sportlui als Eddy Merckx en Kim Clijsters hun verhaal mogen doen. Maar Thomas Van Der Plaetsen staat aan het begin van zijn loopbaan en krijgt toch al het aureool mee een karakter te zijn. Dat men dopingcontroles doet buiten competitie heeft redenen die men gemakkelijk begrijpen kan. Maar wat fout ging, was dat de atleet plots bericht kreeg dat hij op een stofje werd betrapt dat hij niet mocht dragen, het zwangerschapshormoon. Terecht stelde de atleet vast, maar ook zijn zus dat een arts die dit ziet toch even natrekt wat er gaande kan zijn, want de kans dat hij een kanker onder de leden had, lag voor de hand. Maar de procedure werd gevolgd, de brief getekend en verstuurd en... op de een of andere manier kwam de pers erachter. Minstens een journalist kreeg er lucht van en nog voor de atleet en zijn omgeving adequaat konden reageren, kwam het op de radio. Ik kan mij nog herinneren dat toen ik de persconferentie zag mijn verbazing niet te schetsen viel. Ook werd hij geschorst door zijn werkgever, wat hem zijn inkomen ontnam. Het was reglementair in orde, zodoende, zo dus. Ik heb me wel vaker afgevraagd of het voldoende is volgens het boekje te handelen. Richt men dan niet soms onbedoeld schade aan? Men kan zich wegsteken achter de procedure, maar als men weet dat er van doping om de prestaties te verbeteren geen sprake kan zijn, moet men dan niet kijken of er niet discreet het nodige kan gedaan worden om de betrokkene te informeren en zo de behandeling mogelijk te maken zonder al die trammelant en een niet meer te wissen blamage.

 Moreel denken? Het lijkt mij iets anders dan moraliseren, waarbij men anderen erop wijst wat men dient te doen of te laten. Bovendien kan het er bij moraliseren om gaan dat men bepaalde handelingen a priori fout verklaart, zonder om de omstandigheden te geven. Moreel denken betekent net dat men kijkt naar wat het geval is, wie men voor zich heeft en voor zich ziet. Er is die procedure die de controlearts kan volgen en moet volgen. Maar sluit het uit dat hij een moment in overweging neemt de betrokken diensten en de atleet in kwestie aan te spreken. Want als arts moet hij mensen in nood helpen en een kanker niet tijdig behandelen, kan onnodige schade aanrichten. Zo bekeken heeft die arts dus tweemaal gefaald. Maar hij of zij respecteerde de procedure en daarom wacht hem of haar geen blaam, hopelijk wel een moment van moreel denken.

Sla ik nu zelf niet aan het moraliseren? Die arts kan ik niet dwingen, maar ik zou hopen dat hij of zij toch even gaat onderzoeken of de volgorde van handelen volgens het boekje in deze wel correct was. Ik weet niet wie hier die verantwoordelijkheid had en weet dus al helemaal niet of er zo een moment van reflectie is geweest. Dus kan men dit het beste lezen zoals het bedoeld is, als een kritiek over wat we vermogen te doen in moeilijke omstandigheden. Het gaat er dus niet om een steen te werpen naar die controle-instantie. Want zo onpersoonlijk is het hele bestrijden van doping natuurlijk ook wel, wat ook goed is in die zin dat de bestrijders van doping geen vooroordeel mogen koesteren. In die zin kan het ook zijn dat de arts die het hormoon zag alleen een nummer had, geen naam van een atleet. Maar de persoon die de brief tekent - geen enkele brief van de overheid draagt niet een handtekening van een bevoegd persoon, een diensthoofd, die bij betwistingen aangesproken kan worden.

We raken hier, zoals bij het bekijken van de film over de steniging van Soraya M., de vraag naar het individuele geweten. Soms ben ik echt wel blij dat ik af en toe teksten uit de bijbel, uit het evangelie heb behoord en gelezen. "Hij die zonder zonde is, werpe de eerste steen". Men kan nu zeggen dat deze gedachte naïef is, maar de spreker richtte zich niet tot enkele dorpsbewoners, maar tot enkele schriftgeleerden, die zeer vertrouwd waren met de (Joodse) wet en er ook de hand aan hielden. Maar de vrouw die overspel bedreven had, diende men toch te stenigen. Jezus stelde dan maar dat wie zonder zonde is... de eerste steen mag gooien - en ook de andere dus. Ze dropen af, zij die haar wilden stenigen.

Maar in het dagelijkse leven hoeven we ons die vragen niet te stellen, werd ons buiten de kerk om meegedeeld. "Greed is good"? Gaat het dan nog om vrijheid of is men zichzelf en de wereld verplicht zoveel mogelijk kapitaal in de wacht te slepen? Is men slaaf van het na te jagen succes? Laten we wel opletten, er zijn mensen die zich zeer langdurig bekwamen in hun vak en daar heel veel goeds mee verrichten, artsen, leraren, verpleegkundigen, tuinders... Het valt wel op dat we vandaag graag anderen de schuld geven van ons falen, maar afgezien van het feit dat dit falen nog enigszins gerechtvaardigd kan zijn, soms kan het falen inderdaad ook in het handelen van derden besloten liggen.

De vraag is waarom we ons zo weinig inlaten met de vraag of moreel denken ook niet gaan kan over het goede dat we kunnen doen? Waarom zou verantwoordelijkheid alleen betrekking hebben op wat we aan kwaad en fout aanrichten? Kwaad aanrichten, goed doen, het heeft niets met metafysica te maken, maar met het afwegen of wat we doen goed is voor iemand en of we dat ook werkelijk zo willen. Kwaad aanrichten met het doel er zelf gewin uit te halen of anderen te beschadigen - dat is niet helemaal hetzelfde - willen we graag aan de kaak stellen, maar mensen voelen zich wat opgelaten als ze iets goed doen, want dat is ofwel normaal ofwel bijna sentimenteel, terwijl het evengoed een verantwoordelijkheid mag heten.

Sommige christenen, katholieken die ik kende in mijn jeugd en jonge jaren, waren zich zeer bewust van hun morele superioriteit en waren meestal niet hypocriet, maar vonden dat de wet, de harde wet gehandhaafd diende te worden. Sommigen meenden dat men de communie mocht weigeren aan wie gescheiden was, ook al was die persoon zelf vooral slachtoffer van de situatie, want de andere partij ging al lang niet meer ter kerke en had geen behoefte aan de maaltijd des Heren. Een keertje was ik verbaasd dat men mij vertelde dat een pastoor, die we kenden als vriendelijk, welwillend en helemaal geen scherpslijper een vrouw de communie had geweigerd. Van hem had ik gedacht dat hij de omstandigheden zou laten doorwegen in plaats van de regel. Wellicht was de bisschop ter ore gekomen hoe lankmoedig de man kon optreden.

Ik druk me hier voorzichtig uit, omdat ik alleen het bericht hoorde en niet de achtergronden, maar ik kende wel de reputatie van de toenmalige bisschop van Gent, die een man van de procedures, de richtlijnen was en het woord barmhartigheid niet kende in het hart.

Dezer dagen, als ik bewegingen onder de koepel van Hart tegen Hard bezig zie, doen die me wel eens denken aan farao, wiens hart verhardde, telkens wanneer hij eerst had toegezegd dat Mozes met zijn joodse volksgenoten mocht vertrekken. Zoals Erich Fromm het stelde kan de zelfstandige mens het zich niet veroorloven alleen naar regels en principes te kijken: oordelen veronderstelt goed toekijken en stevig nadenken over wat het zwaarste moet wegen. Mildheid opbrengen is een mogelijkheid, maar als ik om me heen kijk, zie ik dat velen dat als een vorm van zwakte benaderen.

Susan Neiman heeft daar in een essay "Afgezien van de feiten" ook op gewezen, zodat we onszelf de vraag kunnen stellen waarom we in ons denken, althans volgens analisten en specialisten, alleen met het eigen wel en wee zouden bekommeren. Neiman laat zien hoe benard en beknellend het worden kan als we elke vorm van altruïsme menen te kunnen en zelfs te moeten herleiden tot een verdoken vorm van zelfzucht. Misschien een illusie, altruïsme, maar het werkt wel, als we ons maar niet bij de neus laten nemen. Aan de andere kant hoeft het niet zo te zijn dat onze aanzetten tot altruïsme groots en meeslepend zullen zijn, want meestal gaat het om kleine gebaren, kost vriendelijk wezen niets.

Moreel denken heeft dus niets te maken met de grote principes, van vrijheid en gelijkheid of het naleven van de wet omdat de wet de wet is. Moreel denken kan betekenen dat we de vigerende wet nu net even terzijde schuiven - zonder die te overtreden - maar interpreteren zodat we het goede kunnen doen, niet  voor onszelf. Natuurlijk wil ik hiermee de engel niet uithangen, want het beest in mij zou dan vlug genoeg boven kunnen komen.

Het valt op dat politici vaak aangeven dat ze niet zo heel vrij zijn, maar dat wij, burgers daar dan weinig anders over denken dan dat ze zich maar verschuilen. Ook andere gezagsfiguren kunnen tot de vaststelling komen dat ze slechts tegen de bestaande regels kunnen ingaan, als ze bereid zijn zichzelf te offeren. Nelson Mandela deed dat, maar evengoed Frederik Willem de Klerk ging zeer ver en beide moesten ook en zeker in de eigen achterban heel wat ongenoegen trotseren toen ze kozen voor een onderhandeld akkoord. De huidige toestand van dat land kan men niet (meer) toeschrijven aan niet nagekomen beloften, wel aan aarzelende regeringen, die te weinig energie opbrachten en middelen staken in de lotsverbetering van de bewoners van de townships. Vergeleken met de ruimhartigheid van de Duitse overheid in de oostelijke Länder, moet men wel nadenken wanneer de huidige president zich zal inzetten om het lot werkelijk te verbeteren zonder iets af te nemen van de blanken indien dit niet nodig zou zijn.

Moreel denken? We doen er vaak niet aan omdat we dan uit onze comfortzone moeten, maar tegelijk, er zijn wel heel veel mensen de gratis om niet goed doen, maar dat ontgaat ons, van menen in de zorg, zelfs in de kerk en ook wel bij politie en justitie. Er zijn ook geen kant en klare recepten voor dat denken, oplossingen liggen er evenmin voor het grijpen.

Bart Haers