Merkel pragmatisch en principieel

Dezer Dagen

Wir Schaffen das

genadeloze verwarring

Een echte zomer wil het maar niet worden, ook en al helemaal niet voor journalisten, want er is van alles gaande, al blijkt veel nogal voorspelbaar, de zogenaamde militaire coup in Turkije, de aanslagen in Europa, de reacties van politici. Slechts mevrouw Merkel vindt het nuttig even wat minder voorspelbaar uit de hoek te komen.

Men heeft het erover dat we in oorlog zijn, maar we zien de vijand nauwelijks, weten niet goed waar hem te vinden, tenzij door te vissen met heel fijne mazen, waardoor hele groepen mensen zomaar een schuld in de schoenen geschoven kregen, zonder verdere verantwoording. We zijn in oorlog tegen IS, maar hoe die hier opereren, blijft duister, omdat ze nauwelijks leiding, vooral inspiratie bieden aan desperado's, die alle hoop op een goed leven hebben laten schieten. Wat hen doet handelen en wanneer dat kan gebeuren, blijkt onvoorspelbaar. Vergeleken met de oorlogsvoering sinds de middeleeuwen, met uitzonderingen, is deze onthutsende toestand voor burgers, overheden en vooral dan de politie en de geheime diensten een hoofdpijndossier geworden. Ze kunnen plots opduiken, zoals de schutters in Amerikaanse scholen, de Hans van Temsches bij ons en ook wel een Anders Breivik. Ze blijven onder de radar, worden zelfs in de fichebakken van geheime en andere diensten niet opgemerkt, althans niet tijdig. Dat lijkt wel zo, maar hoeveel mogelijke daders werden er tijdig wel van hun plannen afgebracht? Het is een staatsgeheim, maar misschien moet men ook successen wel eens wat breder uitsmeren.

Wat betekent het, in staat van oorlog zijn? Voor de rechtsstaat niet veel goeds en dus ook niet voor ons, burgers, maar ondanks het gezeur, blijken mensen hun vakantie noch hun andere activiteiten echt op te schorten. We weten dat er iets kan gebeuren en dat lijkt ons vooralsnog redelijk onberoerd te laten. Terreur zaaien lukt maar als mensen echt bang kunnen gemaakt worden en de afgelopen jaren kregen we al een voorsmaakje van wat er mis gaan kan. Maar wat wel opvalt is dat we zelf meegaan in hun verhaal door van het culturele patrimonium dat we erfden en waar sommigen van ons aan verder bouwen, een afschuwelijke dorre boel maken. De Verlichting, dames en heren, niets dan de Verlichting? Alsof daarmee alles gezegd is. Oh ja, het zou gaan om de waarden van de Verlichting? Nou moe, noem die dan maar eens op, zonder haperen, als een mantra.

Iemand als Angela Merkel laat zien wat het is te hebben beleefd dat die waarden met veel opsmuk werden uitgedragen, maar waar vrijheid - geen spreekrecht meer voor burgers - en broederschap - men klikte als IM, inofficielle mitarbeiter eigen echtgenoot, broer of zus, om het bestel op orde te houden. Heeft dat niets met de donkere zijde van de moderniteit te maken, dan zal men toch erkennen dat van Hegel over Marx naar Walter Ulbricht een duidelijke lijn loopt. Zelfs een liberaal als G. Verhofstadt zal het niet wagen die toestanden niet op een gelijke wijze te benaderen als wat de Nazi's hebben aangericht. Totalitarisme? Dat is een term van intellectuelen om het communisme te verdoemen. Arendt zag gelijkenissen en onderzocht die.

Hou ik me dan verre van de Aufklärung? Geenszins, maar de waarden van de Verlichting zijn precies de kritische houding tegenover gezag, maar ook zelfreflectie en de moed te twijfelen aan gereveleerde waarheden. Okay, dan gaat het ook over religie, maar evengoed om elke vorm van waarheid die men zonder vragen aannemen wil en omhelzen. De mensen van de Verlichting, zoals Emilie du Châtelet en Voltaire, maar ook Diderot en Fichte betoonden vaak de moed de dingen anders te benaderen dan hun omgeving voor raadzaam hield. Hun moed erken ik graag, net als die van Havel of Merkel, maar moed ontgaat me vaak bij lui die om de haverklap over de waarden van de Verlichting beginnen. Nu is dat onder meer vrijheid, maar zoals Peter Bieri en voor hem Erich Fromm hebben betoogd is het concept vrijheid best interessant, maar vormt de psychische ervaring van vrijheid in relatie tot goed leven een uitdaging die elke persoon zelf moet zien te overwinnen.

Maar vrijheid impliceert dus ook de mogelijkheid tot engagement en inzet, tot het bieden van geborgenheid en goed samenleven, wat met zich kan brengen dat we bepaalde keuzes maken en nadat we die keuze maakten er ons ook aan houden. Vrijheid is complexer in de beleving, maar ook soms angstwekkend, komt het me voor, als men dan vervolgens voor de eigen handelingen en keuzes verantwoordelijk wordt geacht. De strijders voor IS maken een keuze die hen volkomen bindt en elke kritische distantie overbodig maakt. Men kan zich dus, zoals Fromm vaststelde volkomen vrijwillig als een slaaf opstellen en volkomen vrijwillig het eigen leven offeren voor een zaak waarvan we denken dat die ons overstijgt en van ons vergt dat we die moeten dienen, volkomen.

Komt daar geweld bij kijken, dan zal men begrijpen dat dit principieel onaanvaardbaar is. Ook de goede zaak kan bereikt worden zonder geweld, via overtuiging, maar wat is in onze tijd "de goede zaak"? Net daarin ligt de verleiding tot verbaal en fysiek geweld en zeer zeker ook vanwege anderen dan onze jihadi's. Is het niet zo dat we vandaag ook op alle fronten allerlei uitingen aantreffen van een onwankelbaar gelijk, inzake gezondheidszorgen, inzake financiële orthodoxie, opvoedingspraktijken...? Precies, ook wij zitten in een fase waarin we kiezen voor één benadering.

Twintig jaar geleden, dertig jaar geleden, ten tijde van de vredesbeweging was er maar een waarheid, dat het Westen en de NATO de oorlogsstokers waren en zo dat het geval niet was, moesten wij toch maar wijzer wezen en de Russische beer niet uitdagen. Liever een raket in mijn tuin dan een Rus in mijn keuken... die slogan kwam je wel eens tegen, maar het eenheidsdenken luidde dat het NAVO-dubbelbesluit en de keuze van Helmut Schmidt onaanvaardbaar zouden zijn geweest. Ik dacht toen al dat er onder dat gekissebis niet enkel nobele inzichten verborgen gingen. Het streven naar macht is des mensen en zit in onze wijze van samenleving ingebed, al weten we natuurlijk ook dat in een democratie de macht diffuser wordt en dat niemand zomaar die soevereiniteit kan claimen: de democratie vertoont altijd aan de top een lege plek, een onbezette troon. Vandaag klinken andere stemmen, die men rechts pleegt te noemen, waaraan men ook alweer oneerbare bedoelingen toekent.

We zijn in oorlog, maar bij Clausewitz kan men lezen dat men dan goede en bereikbare doelen moet stellen, proberen aan de weet te komen wat de tegenstander in gedachten heeft en vooral de eigen veiligheid verzekeren net als de overwinning. In deze oorlog vecht de vijand achter de schermen, via internet en via allerlei kanalen die het daglicht niet kunnen zien. Hun doelen zijn vooralsnog beperkt tot het plegen van terreurdaden en dat moet (verdere) ontwrichting van onze samenleving verder doorvoeren, mensen nog meer in verwarring brengen. Vergeten we dat dit om relatief kleine groepen gaat, dat er aan de andere kant machten zijn die deze aanpak in stilte steunen, al kwam al aan het licht wie de kandidaten zijn, dan nog kan men hen om geostrategische redenen niet aanpakken of vooralsnog niet frontaal aanpakken.

Het is precies omdat ik met Clausewitz wil denken dat ik merk dat de aanpak van Angela Merkel best de moeite waard mag heten. Zij erkent tegelijk dat we in oorlog zijn met een mistig opererende vijand, maar ook dat wij de rug recht dienen te houden, onze waarden in ere houden en de rechtsstaat universeel moeten dienen - in Europa. Pragmatisch en principieel klinkt haar antwoord op de gebeurtenissen van afgelopen week en dat zou moeten inspireren, maar helaas is ze pragmatisch op de verkeerde terreinen en principieel op andere foute punten, zeggen haar critici. De grondwet  heeft in Duitsland omwille van de geschiedenis een grotere draagwijdte, terwijl men die bij ons wel eens als een vodje papier zou durven te bestempelen. Ik vrees dat we moeten aanvaarden dat er mensen op de vlucht zijn gegaan, sommige aangespoord door het beeld van uitpuilende vleespotten en directe ondersteuning, andere omdat het leven in Turkije en andere frontlijnstaten niet meer te harden valt. Sommige hebben ergens de idee dat ze op die golf kunnen mee surfen om zo de boodschap van islamisme uit te dragen, andere willen hun normen en waarden, de verschillende positie van vrouwen en mannen niet aangeraakt zien, maar velen, valt vast te stellen kiezen voor de baten van onze cultuur en beseffen, zoals Alicja Gescinska vanuit haar positie beschreven heeft, dat ze zelf ook een en ander moeten doen om van die vrijheden te kunnen genieten. Men moet het vluchtelingen niet onmogelijk maken goed te leven, maar evenmin moet men bij hen de indruk wekken dat ze hier zomaar de gebraden kippen en worstjes - van lamsvlees - in de mond gewaaid komen. Of anders gezegd: degelijke opvang, huisvesting,voedsel en kleding indien nodig, verder ook de kans de taal te leren en hun vroegere beroep eventueel laten uitvoeren of in elk geval werk te vinden, zonder de eigen ingezetenen te benadelen. Complex zijn die vereisten wel, moeilijk helemaal uitvoering te geven evenzeer.

Hoe we hun harten en gevoelens voor ons winnen. Hartelijker doen dan we zijn, zal wel niet helpen, maar echt onbeschoft zijn we toch ook weer niet. Dat is wat Merkel heeft gezegd vorig jaar en ook dit jaar herhaald: de vluchtelingen zijn er, kaf en koren, veel koren en verder moeten we de uitrusting op poten zetten om hen door de eerste tijd te helpen. Maar de illusie besparen we hen best dat hun integratie vanzelf zal gaan en dat wij heel nobel zouden zijn, i.e. dat we immuun voor racisme zouden zijn, moet men hen niet voorhouden, want gevoelens van mensen zijn wat ze zijn en niet altijd zomaar om te draaien in een "betere" richting. Maar racisme is een verregaande vorm van afkeer en haat, gaan voorbij fobieën en ook dat begrijpt mevrouw Merkel. Gesprekken zijn nodig, maar die men moet willen voeren. Als iemand een vrouw ondergeschikt noemt of gewoon negeert, de kinderen bijbrengt, de jongentjes dan dat ze niet naar een lerares moeten luisteren, dan loopt het gauw genoeg mis, maar of dat werkelijk het geval is, zal alleen op het terrein blijken, niet in televisiestudio's of in het parlement.

De dubbele nationaliteit blijft iets onzinnigs, maar dat kan alleen verdragrechterlijk geregeld worden, dat wil zeggen dat en Marokko en Turkije zullen moeten aanvaarden dat wie Belg, Nederlander wordt automatisch de eigen nationaliteit moet opgeven. Hoe dat duidelijk te maken? Niemand kan twee heren dienen. Moeten ze hun hele identiteit opgeven? Uiteraard niet, maar begrijpen dat loyauteit iets is wat men van burgers mag vragen. Maar scheren wij dan zo hoge toppen op dat vlak? Oh ja, loyauteit blijft verre van blinde, kritiekloze identificatie.  

Bart Haers

De heisa rond het programma Zomergasten en een controversiele gast wilde ik nog wel behandelen, maar het mag duidelijk zijn dat we beter het programma afwachten. Wat als het slechts een storm in een glas water blijkt? Maar de verhitte discussie laat wel iets van de genadeloze verwarring zien.