Vrije markt en open samenleving in tijden van terreur

Reflectie

Begeerte heeft ons aangeraakt

Over de baten en zegeningen van democratie

Karl Polanyi? Ik kwam de naam al eens tegen,
maar over wat hij dacht en besprak, wist ik weinig.
De Markt overdenken is een hele klus, maar hij
had wel enkele inzichten die ons kunnen
inspireren. 

Statistisch gaat het goed met ons, dank u, met deze samenleving bedoel ik. Mooi toch, dat we die data hebben, maar ze zijn ook in één beweging bron van twist en debat. Maar toch, de misdaadcijfers dalen, in de Westerse wereld, zeker bij ons. De werkgelegenheid neemt toe, de werkeloosheid af. Maar er is jongerenwerkloosheid en ook ouderen komen niet meer aan de bak, enfin, het beeld is wat verbrokkeld, want er zijn jongeren die niet weten wat sollicitatiebrieven schrijven inhoudt, omdat ze er zo in rollen en andere die er honderden moeten schrijven. Oneerlijk zegt u? Het is nu eenmaal zo. Overigens, er zijn ondernemers die niet weten wat varen op de rand van de afgrond van het faillissement is en andere die twee of drie keer hun zaak moeten heropbouwen; oh ja, er zijn ook de sloebers, die met piramidespelen en andere de boel belazeren maar doorgaans komt loontje wel om zijn boontje, zoals Bernard Madoff. Over zaken ten onzent iets zinnigs zeggen, valt moeilijk want de zaak Optima is nog onder de rechter.

Maar alles gaat goed, voor zover we de cijfers bekijken, al blijft de staatsschuld hoog, maar de staat kan goedkoop lenen, wat dan weer de obligatiehouders onder druk zet. Het financieel systeem zoals dat opgebouwd werd, van spontane ontwikkelingen in vroeger tijden, met altijd weer momenten dat zo een (micro- )systeem op de eigen beperkingen stuit tot het huidige globale bestel, waar individuen en individueel handelen nauwelijks nog aandacht waard zijn, tenzij op het niveau van bedrijfs- en marktanalyses, vertoont een onmeetbare neiging tot abstractie, die ons denken over persoonlijk handelen ook weer is gaan beïnvloeden. Hoe zit het met emoties, met het omgaan met omstandigheden en met onze verwachtingen?

Denken over deze tijd waarin een strijd is losgebrand tussen losgeslagen elementen uit een cultuur waarin mensen aan de ene kant prat gaan op hun eer, hun thymos, maar een godsdienst beleven waar elke man zich heel regelmatig moet prosterneren, zich op de grond werpen en in blinde aanbidding van de grootsheid ener god de eigen nietwaardigheid moet erkennen. Hiermee heb ik geprobeerd zonder waardeoordeel een uitingsvorm te beschrijven van de Islam. Maar natuurlijk, zich neerwerpen, onderworpen zijn, dat zijn zaken die wij niet meer lusten, waar wij geenszins van willen weten. Anderzijds blijkt dat die strijders voor een Islamitische wereld werkelijk de gedachte toegedaan zijn dat ze trots moeten strijden, de dood zelfs niet trotseren maar als een eer ervaren. Dit gaat voorbij elke rationele visie op oorlog, op mens zijn en op waardigheid die wij hanteren. Hoe kunnen we hen dan stoppen, als er geen taal zou zijn die beide verbindt? Bovendien blijkt, voor wat de strijders betreft in Europa, Frankrijk, België, Duitsland dat zij hoe dan ook verloren zijn gelopen in onze samenleving en anders dan mensen in hetzelfde milieu noch vroom leven, noch de genoegens van het burgerlijke bestaan ervaren.

Sommige politici willen hen via een strakker veiligheidsbeleid onder de knoet krijgen, maar vergeten dat juist deze mensen die al in een schimmenwereld verkeren aan het panopticon doorgaans ontsnappen en de overheid kan niet voldoende politiediensten inzetten om alles en iedereen te volgen, wat ook niet hoeft, zou hoeven in een democratie omdat de staat er in principe van uit kan gaan dat de burgers zelf het bestel ook in stand willen houden en steunen. Men zou het een sociaal contract kunnen noemen, maar ik denk met Martha Nussbaum eerder dat het om een verhouding van wederzijds vertrouwen gaat. Sinds het principe in het recht werd ingevoerd dat men bewijs van een misdaad diende te hebben voor men iemand mag vervolgen en berechten, ervaren mensen de zekerheid dat de overheid niets in het schild voert tegen hen. Er bestaat zoiets als wederzijds vertrouwen.

Kan het altijd nog zo zijn dat we ontevreden zijn over ditjes en datjes, over de basis en grondslagen van de parlementaire democratie kan men best tevreden zijn. Processen van machtsverwerving, elitevorming en erosie van machtsposities  doen zich voor,  horen bij het systeem, dat in principe niet stabiel is, maar altijd onderhevig is aan veranderingen en dan gaat het zowel om grondige veranderingen van demografische aard, vergrijzing en vergroening bijvoorbeeld, doch ook over kleine verschuivingen - het hangt van vele overwegingen af of de technologische revolutie in de ene of andere categorie stopt - maar de macht van de overheid is in principe beperkt door de wetgeving en kan dus niet stoemelings op al die evoluties een antwoord brengen. Nu zien we dat overheden de afgelopen decennia meer en meer technocratisch gaan redeneren en de grenzen van de wet oprekken, om optimaal hun rol waar te nemen. De idee dat overheden proportioneel en subsidiair moeten handelen, waarbij men zin voor maat dient te hanteren werd en wordt niet enkel door overheden, maar ook door burgers bewust genegeerd. Als het doel het vergt, veiligheid bijvoorbeeld, of sociale gelijkheid, dan kan het gebeuren dat men aan de proportionaliteit en aan de subsidiariteit weinig gelegen laat liggen. In die zin kan men de positie van mevrouw Merkel opvallend noemen, want zij wil bewust binnen de krijtlijnen van de grondwet blijven.

Let wel, het is net omdat we bepaalde verwachtingen, over gelijkheid bijvoorbeeld zeer in de verf zetten en daar heel wat voor over blijken te hebben, zoals de vrijheid zelve, dat we een klimaat hebben geschapen waarin de democratie soms wel tot dwangmatig handelen over is gegaan. Gelijkheid voor de wet en erkennen van de uniciteit van elke persoon vormen ook basisvoorwaarden voor een democratie. Als een voetballer fortuin kan maken -  dankzij exorbitante prijzen voor televisierechten - dan vindt men dat niet erg, maakt een ondernemer fortuin, of weten financieel kapitalisten het spel goed te bespelen, dan wordt het verdacht. Die ondernemer, die durfkapitalist zet minstens evenveel aan energie in en vaak is een vergissing fataler dan voor een voetballer die een open kans laat liggen.

"Begeerte heeft ons aangeraakt", een zin uit de Socialistische Internationale lijkt me wel paradigmatisch voor onze tijd: dat vakbonden en socialistische beweging, maar ook de arbeidersbeweging in brede zin streden voor behoorlijk loon, voor bescherming tegen machtsmisbruik, voor het recht op vereniging alleen al, mogen we niet vergeten. Of dat altijd met Marx in gedachten was, valt te betwijfelen, maar we hebben slechts een spoor overgehouden, zoals in het economisch denken ook vele denksporen zijn verloren gegaan. Economisch handelen is iets anders dan dat handelen in het marktbestel bestuderen. Ongelijkheid uit de wereld helpen, kan een nobel doel zijn, als de middelen onrechtvaardig zijn en de individuele waardigheid van personen aantast, door bijvoorbeeld verdienste te miskennen, dan blokkeert het systeem al vrij snel, ontstaan vormen van corruptie en van netwerkjes die de open samenleving bedreigen.

Dat begeerte ons raken kan en zal ligt in de aard van mensen, al zijn er die er veel voor over hebben te doen alsof ze er immuun voor zijn. Dat anderen onze schatten begeren mag dan ook niet verbazen of die willen vernietigen vanwege diep geworteld ressentiment en frustratie. Begeerte is des mensen en men kan er aan onderworpen zijn, het duistere voorwerp ener begeerte ten koste van alles najagen en vervolgens ontevreden blijken, onvoldaan als men het maar eerst veroverd heeft. De dingen, veel heeft een waarde die we moeilijk kunnen schatten, tot het ter onzer beschikking staat. Dat we begeren brengt ons overigens in beweging, maar dan mag het nog altijd over de middelen gaan om het te verwerven, misschien hoeft dat laatste niet altijd, kan men van iets genieten zonder er bezit van te nemen.

Democratie is zoiets dat men kan begeren, vrijheid ook, zonder dat bezit ervan mogelijk is. Schatten kan verdienen en verwerven, het samenleven met anderen - laten we niet melig uitpakken - vergt dat we bepaalde doelen slechts met omzichtigheid nastreven. Kunnen we voor onszelf accepteren dat we er alles op zetten een medaille, een diploma, een (hoge) post te verwerven, dan kan dat enkel de gevolgen voor onszelf in rekening brengen. Ik heb het niet zo voor de gedachte dat mijn vrijheid eindigt waar die van een ander begint, al begrijp ik het axioma wel, maar het gaat niet om materiële krijtlijnen het gaat ook, denk ik, om een economie van goed en kwaad. Het begrip vrijheid raakte verder zo overladen en werd door filosofen en hersenwetenschappers onder vuur genomen, dat men van het hele concept van de vrije, autonome mens geen idee meer heeft. Stelt men die autonomie centraal, dan kan men maar beter proberen ook de vormen van heteronomie onder woorden te brengen en accepteren dat niemand kan ontsnappen aan wetmatigheden waar hij of zij geen vat op heeft. Libertairen dromen van een samenleving zonder wet of gebod, laat staan verboden, maar zou dat wel leefbaar zijn? Alleen al het bepleiten van rationalisme, sciëntisme leiden ertoe dat we ons richten naar systemen, ordes die buiten ons staan. De grondwet is zo een bron van normen en waarden die buiten ons staat, waar we gegeven ons burgerschap niet omheen kunnen. Natuurlijk kan het ook wel mislopen, zoals in de VS het geval is gebleken met de wapenwetgeving, die gebonden werd aan een amendement op de grondwet dat ingesteld werd in tijden van oorlog en overlevingsstrijd.

Aan begeerte valt niet zo gauw te ontkomen en het hoeft ook niet, al moeten we dan toch nog begrijpen dat soms aan die begeerte toegeven andere waardevolle dingen in het gedrang kunnen komen. Ervoor gaan? Natuurlijk, maar zo mogelijk met overleg. Wie populisten aanhoort, merkt dat ze van enige terughoudendheid weinig last hebben en dat ze verwachten dat het publiek zelf ook weinig terughoudendheid aan de dag zal leggen. Ook niet in het oordelen en zo hoort, leest men om de haverklap dat de elites niet deugen en al helemaal niet de bestuurlijke elites. Zij, in Washington, Brussel, bakken er niets van en kennen onze noden niet. Inderdaad, Bart de Wever zal van mijn vragen, noden en behoeften niet op de hoogte zijn en daar heb ik werkelijk geen last van. Nu Erdogan zich het pak van een presidentiële bevoegdheden aanmeet, zonder dat helemaal netjes parlementair te regelen - dat kan altijd nog achteraf, zoals een politicus als hij wel weet - en voor sommigen meer en meer op de zetel van de Sultan gaat zitten, zal men zich afvragen of hij daarmee een persoonlijke droom najaagt of werkelijk "opofferingen" brengt voor zijn land en volk. Hij, maar ook Poetin krijgen veel meer spontane steun van hun onderdanen dan de politieke leiders in het westen, die voortdurend aan kritiek onderhevig zijn. Die kritiek is wenselijk, maar ook die kritiek kan maar beter goed afgestemd zijn. Afgestemd op de afwegingen van goed bestuur, een open samenleving en de mogelijkheden open houden zodat mensen hun welbevinden kunnen bevorderen, gegeven de omstandigheden en dat laatste is geen zaak voor een politicus.

De openbare orde verzekeren en de veiligheid van burgers vrijwaren, het zijn kerntaken van de overheid, maar zoals Paul Frissen dat betoogde in "de fatale staat" kan de overheid nooit de absolute veiligheid realiseren en het zou ook onleefbaar zijn. Edoch, men streeft er dezer dagen wel naar en niet enkel tegenover mogelijke terroristen. Ook eigen, welwillende burgers worden gade geslaan vanuit een panoticon, althans we zouden willen dat de overheden dat deden voor anderen, maar zelf blijven we liever onzichtbaar. Zelfs politici lopen evenwel tegen de lamp, als het over drankmisbruik en rijden gaat.

We moeten niet zo begerig wezen naar veiligheid, naar gelijkheid in absolute zin, wel naar het goede leven, voor onszelf maar ook voor anderen. Decennia heeft men vrij achteloos met migratie en migranten omgesprongen, maar wie meent dat tussen 1970 en 1988 - het eerste electorale succes van het VB - Vlaanderen uitgesproken xenofoob en islamofoob zou geweest zijn, moet toch echt eens bedenken dat toen communicanten over gastarbeiders hadden na te denken en dat we hen met de nodige eerbied zouden moeten bejegenen, terwijl er in ons dorp nauwelijks een migrant uit Anatolië of de Rif te bespeuren viel en later in Gent duurde het nog wel even voor we hen echt wel konden zien. Maar zoals Merkel zegde, de integratie zoals men die voor ogen had staan, of in een ideale wereld mogelijk moet zijn, faalde. Maar betekent dat dan dat we nu fatalistisch de valbijl moeten afwachten? Neen, alleen, er is vrij veel gedoe over regeltjes waaraan mensen moeten beantwoorden: er worden te ondertekenen integratiebeloften voorgelegd, maar waarom zouden de mensen die hier komen al niet de baten en zegeningen kunnen zien? Sommigen niet dus, dat is zo, maar ik denk aan een kerel die ik bij een warenhuis in Sint-Kruis zag en die zegde in Sijsele te verblijven, die bleek best vriendelijk, redelijk Engels te spreken en helemaal geen kwade bedoelingen te hebben. Dus heb ik hem daar afgezet. Zelf heb ik vroeger ook wel wat km al liftend afgelegd. Hij vertelde dat hij vond bij zijn bezoeken aan het grootwarenhuis dat wij onze weelde niet waarderen, ook kinderen niet. Kan men er niet elke bij stilstaan, dan toch is het opbeurend te begrijpen dat deze man, kijkend net als ik naar een langharige schone, haar vrijheid en zelfbewustzijn wel wist te waarderen. Het gaat er dus omdat mensen wel begrijpen dat er grenzen zijn en dat ze niettemin van die vrijheid - van henzelf en anderen - best de genoegens weten te plukken. 

Komen tot het goede samenleven, tot vredevol samenleven is niet evident en het vergt wel wat van alle participanten, maar het blijft de moeite waard ernaar te streven, maar we moeten niet voorwenden dat  we zelf engeltjes zijn of dat we anderen tot engeltjes kunnen maken, want het menselijke, niets menselijks is ons vreemd, ook de begeerte niet, maar ook de liefde voor deze wereld niet. Het zal altijd wel een moeilijk evenwicht blijven, maar daarom net moeten we de rede koesteren en het menselijke vermogen tot samenleven, tot welbevinden zonder ressentiment.

De discussie over een Patriotact voeren in termen van voor of tegen, lijkt me wat zinloos, wel kan men tot besluiten komen over wat we belangrijk vinden en voorwaarden voor welzijn en welvaart achten. Maar goed, begeerte onze verworvenheden te redden heeft ons aangeraakt en dat kan dezer dagen problematisch wezen .Trump, Boris Johnson noch Geert Wilders spreken me aan, maar ze doen maar, ik zal niet applaudisseren noch goedkeurend knikken. De sociale media toe laten de media te vragen wat minder gratis publiciteit voor deze politici te maken, ook al is hun optreden vaak grappig of minstens aanstootgevend, maakt dat instrument wel waardevol, al zijn er die een vitrioolriool van wensen te maken. Dat ze een faux pas gemaakt hebben, mag geweten zijn, maar zijn ze al die aandacht waard? Boris Johnson bewees dat men iets kan zeggen te willen, c.q. de Brexit, maar tegelijk bleek hij te wensen dat het nooit zover komt. Dat is het einde van het redelijke democratische debat en dat komt niet uit de Arabische wereld.

Bart Haers