Kulturkampf rond Boerkini?

Dezer Dagen

Binnenlandse conflicten

(op Europese schaal)

over vrijheid, keuzes en gedrag

In België is er nauwelijks een naaktstrand, in
Nederland en Duitsland, maar ook in Frankrijk
en Spanje lijkt er veel meer mogelijk, ook al
omdat er meer ruimte is. En toch blijkt ook
in deze de tolerantie toe te nemen. Zelfs blijkt
borstvoeding geven voor sommige mensen
aanstootgevend. Wat een tijden? 

We beleven boeiende tijden, voorwaar, waarvan we de uitkomst nu niet kennen, wel strijden met velen met een duidelijk doel voor ogen, de eigen Europese waarden te vrijwaren en zich niet te onderwerpen aan een vreemde god en bizarre gebruiken. Die strijd wil ook ik wel voeren, maar het blijft me vreemd te moede dat men daarvoor kleine mensen moet vernederen. Kleine helden toonden mij de weg, Hans en Sophie Scholl, van de Witte Roos, nog maar eens. Oh ja, ze waren sterk en zeker van zichzelf, maar vermochten niets. Kan men daar voor deze tijd iets mee aanvangen?

De hele historie van de boerkini zit zo te zien niet alleen mij dwars, want ook al vinden dames en heren waar ik mee in gesprek over de kwestie verzeild raak het zwempak maar niets, zij vinden het ook niet betamen dat politici mensen dwingen hun outfit aan te passen. Sinds de mooie dagen in Mei '68 zijn uniformen en eenvormigheid in de kleding uit den boze...

Aan de kwestie hangen echter niet alleen vestimentaire kwesties, het gaat om vragen over hoe we normen aanvaarden en wat dan weer achter die normen en waarden aan overtuigingen te benoemen en soms slechts te vernoemen valt. Tinneke Beeckman meent dat klassieke tweedeling tussen rechts en links in deze discussie, tussen zij die menen dat individuele vrijheid het gebruik van staatsmacht op terreinen die persoonlijk zijn niet toelaat en zij die menen dat het geweldsmonopolie kan aangewend worden om mensen aan te pakken die de openbare orde in grove taal en anderszins bedreigen, scheldpartijen en te vrezen valt, op te merken valt dat men geweld niet schuwt. Maar, aldus Tinneke Beeckman, ontgaat het hen dat zij tegenover iets staan dat die beide groepen voor decadent en goddeloos, schaamteloos ook moet houden, een visie op mens-zijn en op het menselijke dat precies bij de godheid ligt en genadiglijk aan mensen toevalt. Die religieuze basis voor der vrouwen schroom kan men dan met alle geweld bestrijden, maar noch links noch rechts hebben in het snotje dat ze voor de aanhangers van de religie wel veel lawaai maken, aan de goddelijke wet worde niet getornd, zodat rechts wel links kan aanwrijven dat het die religieuze waarheden ruim baan geeft.

Het is de reden waarom ik denk dat veel gedoe rond de boerkini wel terecht zijn kan, dat niemand die bezwaren voor zich hoeft te houden, maar dat zij die de boerkini dragen en hun omgeving door zich op onze wetgeving en vrijheden te beroepen in wezen de seculiere grondslagen van onze samenleving bedreigen. Maar ook helpt het niet om anderen te overtuigen dat onze religieuze opvattingen eerbiedwaardig kunnen zijn, dat de westerse verworvenheden in hoofdzaak niet decadent zijn en als ze de religie bedreigen, dan zou dat niet moeten zijn omdat vrijheid van godsdienst opgeschort zou worden, maar omdat wie de Ware Vrijheid  - verwijzend naar Johan de Witt - veronderstelt dat de inzichten die leven in een geloofsgemeenschap de overtuigingen die het goede samenleven schragen wel kunnen conflicteren, maar dat men met geweld die (bescheiden vormen van) tolerantie niet zal leiden tot een wederzijds vernietigen. Wat ik hier beschrijf verliep voor onder meer Johan de Witt en vooral Adriaan Koerbagh niet goed af. Ook de vader van Bernard Mandeville diende met zijn zoon Rotterdam te ontvluchten omdat de schout een jacht op rekkelijken kon uitvoeren, bijna een eeuw na de Dordtsche Synode; ach ja, dit is natuurlijk geschiedenis, over een andere tijd. In dat conflict dat de hele Gouden Eeuw in Nederland de religieuze en politieke strijd kenmerkte, was tolerantie het wapen van de handelselite in Amsterdam en Holland, tegen een partij van dominees en professoren theologie die geen enkele afwijking van de leer van Calvijn wensten toe te staan, al beriepen de Staten van Holland er zich op dat er geen formele staatsgodsdienst bestond.

Dezer dagen worstelen we dus met een religie, de Islam, die de Goddelijke stem niet wenst te smoren en meent dat elke vorm van afwijking van normen en regels mensen in het verderf zal storten, niet enkel de persoon die de euveldaad verricht, maar ook de omgeving, wat strikt genomen niet met de geloofspraktijk te maken heeft, wel met eer, familie-eer. Zeker, dit is de zaak der mannen, maar vrouwen moeten zich daarnaar gedragen. Het komt me voor dat toen het debat over autonomie verstilde, men ook het spanningsveld tussen autonomie van een persoon en de mogelijke bronnen van heteronomie waaraan iemand zich onderwerpen wil of eraan gehoorzamen, zelden goed in kaart is gebracht. Voor de samenleving is deze evolutie niet wenselijk, omdat het behalve nieuwe spanningen oproept ook oude frustratie lucht heeft zodat veenbranden plots heftig kunnen uitslaan.

Nadenkend over die soms moeilijke verhouding tussen het persoonlijke en de samenleving, over zelfbeschikking en autonomie, kwam ik opnieuw uit bij het verhaal van de Witte Roos, waar gebeurd dus maar vaak niet ernstig genomen, tenzij als een tragedie, zonder verdere betekenis. Jongeren die bij aanvang van de machtsgreep tegen de zin van hun ouders de HitlerJugend en de BDM - Bund Deutsche Mäbel), de jongerenorganisaties van de Nazi's met veel enthousiasme omarmen, maar daarbij ongewild de contouren van die bewegingen overtraden, waarbij macht ook wel om de hoek komt kijken. Hans Scholl was vaandrig van een groep, zou zelfs in Nürnberg de vlag aan Hitler gepresenteerd hebben. Maar toen hijzelf een eigen vlag ging maken voor zijn groep en eigenmachtig liederen koos die niet in de codex van de HJ stonden, werd hij tegengewerkt en weggewerkt.

Met de vader - die zelf verre van gelukkig was met de machtsgreep van Hitler, doch zijn gezin niet in last wilde brengen - bespraken zij, Hans, Sophie, Inge hoe ze moesten of konden handelen in het bestel dat de Nazi's op poten hebben gezet. Men zegt wel eens dat de NSDAP en de regering weinig politiemensen op de controle zetten van mogelijke dissidente groepen, maar Hans Scholl werd toch in 1937 of 1938 al door de Gestapo opgepakt omdat hij deel had aan een alternatieve jeugdorganisatie, meer eentje dat volkomen autonoom opereerde, maar waar de inspiratie van de katholieke kerk en het christendom niet ver te zoeken was - De politiediensten kregen vanzelf melding van asociaal gedrag, neiging tot verzet, zoals ook Hans Fallada beschreef. Om uit de omknelling van de ideologieën van Rosenberg en Himmler uit te komen, was modernisme geen optie, maar kon men via het herijken van de oude leer (van de kerk) wel stil verzet plegen en oppositionele inzichten ontwikkelen.

Toch zal men in de pamfletten van de Witte Roos vooral kritiek vinden op de manier waarop misdadigers de staat hadden gekaapt en mensen zoet hielden met indrukken van welstand. Verwijst Inge Scholl in haar boekje naar het optreden naar de bisschop van Münster, Clemens Graaf van Galen, die in herderlijke brieven en preken praktijken van de nazi's aan de kaak stelde. Overigens blijkt ook dat de Witte Roos, op het moment dat de grond hen al behoorlijk heet onder de voeten werd, contact had gezocht met de Rode Kapel, (Het Rode Orkest) de groep communistische en linkse verzetsmensen tegen het nazisme. Maar Hans en Sophie Scholl werden opgepakt voor ze konden spreken met die andere verzetsgroepen. Toch zou vooral het zesde pamflet, over de democratie bij de Britse geheime diensten zijn terecht gekomen in 1945 uitgestrooid zijn over Duitsland - dankzij ene Helmut von Moltke, juist een lid van een familie waar de mannen in het leger hun loopbaan uitbouwden.

Nu kan men die groep als naïeve jongeren zien die niets bereikt hebben, maar wat mij van begin af aan heeft geraakt, was en is dat zij eigen wegen hebben gezocht en gevonden, toen de officiële ideologie hen gevaarlijk en desastreus, niet enkel voor Duitsland maar ook voor de mensheid is voorgekomen. Hans Scholl was als student geneeskunde ook militair geëngageerd - verplicht natuurlijk - om in lazaretten en oorlogshospitalen te velde te gaan helpen als arts in opleiding. De Jodenvervolging noch de Endlösung zelf waren hem onbekend, maar pas toen hij het zag, hoe mensen slavenarbeid dienden te verrichten zonder nochtans voldoende voedsel te krijgen, begreep hij dat de Endlösung niet zomaar vervolging was of dat de uitroeïing alleen maar een politiek-militaire optie was maar voor de Nazi's en zeker voor de kern van de beweging een wezenlijk onderdeel van hun mens- en wereldbeeld. In de pamfletten van de Witte Roos komt hij met de zijnen, onder meer de filosoof Kurt Huber, tot de conclusie dat de hele Nazibende misdadigers waren, maar ook dat de Duitse elite een schandalig gebrek aan moed aan de dag legde, door zich in de mantel van innere migration te hullen, zoals ook Thomas Mann heeft opgemerkt en gehekeld.   

Het feit dat we vandaag die gemoedsgesteldheid van die jongeren niet goed kunnen vatten, omdat wij niet begrijpen wat het betekende, om zoals Johannes Fest, vader van de historicus en journalist Joachim Fest te weigeren lid te worden van de NSDAP of om, zoals Hans Scholl op zeker moment begreep en accepteerde dat zwijgen geen optie meer was, ook al wilde hij wat graag aan de wederopbouw van een nieuw en federaal Duitsland en Europa meewerken, zonder die daad van bezonnen opstandigheid zou dat geen betekenis gehad kunnen hebben. Dat hij voor zijn daad onder meer bij Augustinus en Thomas van Aquino terecht kwam, zal voor velen onder ons zelfs geen schouderophalen met zich brengen, want we zijn er totaal onbekend mee. Dat deze jongeren op zeker moment, na eerdere meer intellectuele pamfletten rechttoe rechtan de studenten opriepen in het verzet te gaan, heeft dan ook niet veel betekenis, tenzij men begrijpt dat er na Stalingrad in Duitsland voor de Duitsers veel aan het veranderen was. Vooral bleek het zoeken naar een eigen humaan mens- en wereldbeeld noodzakelijke voorwaarde om tot verzet over te gaan.  

De reden waarom we hier - nog maar eens - over de Witte Roos een betoog opzetten om iets over onze eigen tijd te vertellen ligt nu net in het feit dat het hele verhaal er mij op attendeerde dat het persoonlijke maar een betekenis krijgt als het gevoed wordt, als men zichzelf met beschikbare kennis bezint over de dingen des daags. In de discussie over de hoofddoek, de boerkini, de vraag of we moeten ingaan op de nood van nieuwe medeburgers te vermijden dat ze met dingen en praktijken geconfronteerd te worden die haram zouden zijn, volstaat het niet alleen meer te zeggen, wij willen dat niet. Overwinnen, schreef Miguel de Unanumo betekent nog niet overtuigen.

Tinneke Beeckman stelt vast dat we niet in staat blijken mensen te bereiken die in een ander spectrum leven, waarin een God alles bestiert en dus autonomie onmogelijk zou zijn. Net Augustinus heeft over de vrije wil een en ander gezegd en ook over onze plaats in de aardse wereld. Het kan zijn dat we daar vandaag niet zo heel mee aan kunnen pakken, maar het kan wel een weg bieden om in een nu onmogelijke discussie terreinen van consensus te vinden. Overigens geldt dit ook de kwestie wat de Verlichting dan wel kan betekenen. Velen menen dat de Aufklärung een aantal onwrikbare resultaten heeft opgeleverd, maar dat is naast de kwestie. Wat aan de orde is, waarom we de hele culturele omwenteling van Renaissance, Humanisme en Verlichting moeten blijven koesteren zijn precies die gezet werden om het denken zelf te ontwikkelen, waarbij men dat denken over de dingen die zijn in een context van wat Wittgenstein zegde: de wereld is alles wat het geval is, opnieuw heeft geijkt: niet meer een goddelijke openbaring kan ons mens- en wereldbeeld schragen, maar onze kennis van die wereld, wetenschap en begrip voor de wereld als een contingentie, iets met telkens weer een begin en een einde.

Mocht men nog maar eens aannemen op grond van deze inzichten dat ikzelf een cryptokatholiek zou wezen die dat zelfs voor zichzelf zou ontkennen - katholiek te wezen dus - moet bedenken dat men toch maar moeilijk om de alomtegenwoordigheid in illo - isto - tempore waar vooral joodse mensen tot atheïsme geneigd bleken, eenmaal ze zich aan hun milieu ontworsteld hadden. Paradoxaal genoeg was een aanzienlijk deel van de Nazi-ideologie ook bewust atheïstisch en wees men elke (christelijke) godsdienst af. Vooral in de SS was dat van belang, omdat men mensen hun gewone leven niet wilde afpakken, waarbij zowel in de protestantse kerken als de katholieke de bereidheid de Nazi's niets in de weg te leggen ook wel moet opvallen, als sommigen zelf al niet de ideologie onderschreven... Maar voor mij staat de Verlichting ook wel voor het begrip van iconoclasme, beeldenstormerij, maar moeten we dan niet weten welke beelden de heren van het Verdorven Genootschap, Voltaire en Schiller zich verzet hebben?  

Het Islamisme, zoals de Taliban die eeuwenoude beelden hebben vernietigd, erfgoed als haram beschouwen, kunnen alleen onze afschuw wekken, maar kunnen we dan die mensen iets aanbieden die er evenzeer afschuw voor laten blijken, terwijl ze toch die religie en de orthopraxie niet kunnen afwijzen? Door te gaan preken over de Zuivere, Harde Verlichting, zoals Jonathan Israël doet en anderen hem hier te lande navolgen, doet men de Aufklärung tekort, maar Israël heeft er dikke turven voor nodig om zijn visie kenbaar te maken en die turven hebben hun betekenis. Ook aan christelijke zijde, bij Born Again christians ziet men opvattingen weer aan de orde komen die hen tegen het verval van waarden en tegen decadentie die het modernisme met zich brengt, moeten beschermen en vrijwaren voor het paradijs.

Jonathan Israël voert dus een begrijpelijke en achtenswaardige strijd tegen de terugkeer van de religie, in protestantse vorm, maar ook onder katholieken zijn er die terug naar de bron zouden willen. Blijkt het voor onze cultuur weinig heilzaam om iets te laten herleven dat door voortschrijdend inzicht achterhaald is geraakt, dan zal men, zoals filosofen zo verschillend als Arendt, Sloterdijk en Foucault lieten zien in aspecten van die voortgang van het denken, waarbij we figuren als Plato niet meer zo alleenzaligmakend voorgesteld zien worden en andere zoals de cynici een eigen positie toegewezen krijgen. Het opnieuw in overweging nemen van die fenomenen en oude teksten, de filosofische en andere overleveringen kan ons toelaten na te denken over wat we zouden doen in deze tijd en niet volstaan met schelden dan wel een bijna volslagen mutisme.

Terwijl een onderzoekster in Melbourne, Andrea Maier, onderzoek dat de oorzaken van veroudering en met groot enthousiasme vertelt hoe schitterend zou zijn als we over een geneesmiddel of preventief product zouden kunnen beschikken, waarmee we de veroudering kunnen terugdraaien, minstens stoppen, zodat we van ouderdomsverschijnselen geen last meer hebben, gaan anderen mensen met hun noodlot om, fatalistisch en zoeken in de onderwerping aan leefregels uitgevaardigd door een god hun heil. Zij belooft ons een quasi eeuwig leven, zij, de gelovige moslims weten dat dit niet van deze wereld is. Dat spanningsveld overzien we in de debatten zelden en voelen we ook niet aan, omdat we menen dat wat als inzicht verworven werd in een seculiere context geen verder betoog behoeft. Marc de Kesel heeft daarover in "Goden Breken" overtuigend het mechanisme van beschreven, vandaar ook dat ik meen dat de Verlichting inderdaad een groot aantal nieuwe inzichten heeft gebracht, waarbij de macht en autoriteit van mensen die zich beriepen op goddelijke genade, zoals koningen en de bedienaren van de kerk niet enkel weerwerk werd geboden, het werden de dragende inzichten van onze tijd en samenleving. Maar zij werden ook verdinglijkt en ook wel vergoddelijkt, boven discussie verheven geacht. Onze plaats in het leven op aarde zien we nu bij voorkeur niet meer als antropocentrisch, wat de Verlichting nu zelf als een verworvenheid zag tegen over het theocentrisme en de theocratie - maar tegelijk betekent dat voor veel mensen niet zo heel veel; de gelijkheid van mannen en vrouwen worde luide beleden, niet altijd echt onderkend als het op handelen aankomt.

Het geeft geen pas te zeggen aan mensen die onze culturele Umwelt decadent vinden dat ze misschien een punt hebben en tegelijk zelf te hameren op de seculiere aard van die Umwelt, met de scheiding van kerk en staat als sluitsteen omdat we dan wel nu, anno 2016 bijna niet meer weten wat het is een "vroom" leven te leiden, alvast uiterlijk vroom, maar tegelijk zien we dat mensen in de gestage vooruitgang die de wetenschappelijke wereld maakt, rond de aard van het universum, de materie - het Higgs...deeltje - of de discussie over gravitatiegolven ook alleen maar de mist van het onbegrip zien hangen. Maar we willen wel proberen goed te leven, zijn echter hardvochtiger dan ooit tegen mensen die fouten maken, in zaken, in het politieke leven, artsen, bestuurders van voertuigen of die enigszins verward dingen doen, die men liever ziet. Beter, handelingen als het zwaaien met een wapen en mensen dreigen, dat doen goede mensen niet, alleen mensen met klein probleem en die verward zijn. De oorzaken voor die verwarring? Beschreven in de DSM III, IV, V... en toch, ze geven vaak niet, zoals Peter Bieri stelde nauwelijks meer dan een beschrijving. Godsdienstwanen? Zij kunnen psychiatrisch, pathologisch geduid worden, maar niet elke gelovige leeft in een pathologische godsdienstwaan, tenzij men dat wel claimen zal. Aan de andere kant, vanuit antropologisch onderzoek blijkt dat mensen vaak in rituelen, maar ook in verhalen en dus zeker ook geopenbaarde verhalen een antwoord vinden voor hun ongewisse bestaan en het eigen handelen. Men kan dat niet zomaar opvangen door te zeggen: u beschikt over de vrijheid van mening en informatiegaring, dus zeur niet en u kan zich beroepen op de ratio om dat ongewisse aan kant en op orde te krijgen.

Precies het onwankelbare geloof dat gebruik maken van de ratio tot de enige juiste en resultaatgerichte antwoorden zal leiden heeft mensen die concrete problemen in het hoofd hebben, niet altijd geholpen, ook al omdat de rede ons vaak meerdere oplossingen in petto heeft, die aangeven dat in voorkomend geval gekozen kan worden voor het minste kwaad of voor een maximalisatie van het resultaat zonder om de gevolgen voor zichzelf of derden te bekommeren. In ideale omstandigheden werkt de rede perfect, in het ondermaanse komen die zelden voor. Dan moet men zoeken naar een wederzijds begrip om niet aan burgerkrijg en broedermoord tenonder te gaan. Klinkt dit wat gechargeerd, de wijze waarop politieagenten een vrouw dwingen haar verhullende kleding uit te trekken op het strand is nodeloos onterend voor eenieder. Een vrouw in monokini aanpakken, omdat er kinderen bijzijn - een andere vrouw gebruikte dat als argument - raakt pas helemaal de blootliggende zenuw. Een vrouw die zonder topje zonnebaad of over het strand wandelt doet niemand kwaad en nog het minst kinderen. Amerikanen spreken al schande als er op de buis of op het scherm in een film een randje van een tepelhof te zien zou zijn, terwijl ze wapendracht oorloven. Meer nog, zij zijn even onderworpen aan heteronome wetten over zedelijk gedrag, dat ons, die de vrijheid van de jaren zeventig en tachtig mochten beleven volkomen ontgaat.

Nog maar eens wil ik dus besluiten dat we in het publieke debat niet kunnen volstaan met openbaringen, maar dat slechts via Lernen het menselijke vorm kan krijgen. Niet het feit dat mensen geloven, moet een probleem zijn, wel dat dit geloof hen de toegang tot cultureel kapitaal ontzegt, maar wie de seculiere inzichten deelt en zich bezondigt aan anti-elitisme zit ook in een doodlopende straat. Kennis nemen van het denken van Hume, Locke, Spinoza en Diderot, maar er ook de nodige afwegingen bij maken en kanttekeningen te berde brengen, zal laten zien dat een levende cultuur met die nieuwe spanningsvelden wel wegen vindt tot nieuwe vormen van tolerantie, zonder dat het nog meer eens tot godsdienstoorlogen moet leiden. Maar het kan blijken dat een meer assertieve houding nodig is, om bepaalde maatregelen niet te accepteren omdat men vindt dat gezamenlijk baden in het publieke zwembad niet zou kunnen. Wil men iets doen aan het feit dat vrouwen naar het strand gaan en die hetzij als compromis met de boerkini "pronken"  hetzij het als een uiterste toegift van mannelijke familieleden ervaren, dan zal men wellicht tot blinde daden overgaan en de gevolgen niet overzien.

Tot slot, men kan altijd nog beweren dat andere godsdiensten, andere culturen niet achterlijk zijn, maar men kan niet om het feit heen dat onze badcultuur, strandcultuur en opvattingen over zedigheid ver van elkaar afliggen. Wij kunnen tegen een enkeling, een vrouw die gekleed in boerkini op het strand komt en in zee duikt van alles denken en zelfs zeggen, als men politiegeweld hanteert om een verbod ingang te doen vinden, kan men de reacties van de "anderen" wel voorzien. Wanneer afzijdig blijven niets oplevert en overhaast optreden, schade toebrengt aan personen - en dus in strijd is met de idee van de Verlichting dat men anderen geen nodeloos leed mag toebrengen, zal men opnieuw over die ideeën moeten spreken, niet als normen, wetten, oekazes, maar als inzichten die men kan overdenken, zoals ook Leo Apostel heeft betoogd. Maar dat mag ons ook niet machteloos maken. Alles bij elkaar zal men dus de vrijheid van godsdienst vrijwaren - waarbij het aanhangen van een geloof voor de een slechts een misvatting kan zijn en voor de anderen de seculiere samenleving een onmogelijke en godslasterlijke situatie. Nu er in de samenleving andere, exogene krachten opduiken die dat laatste zeer tot hun programma maken, moeten we dat vooral tegengaan. Alleen, als we alleen overwinnen, halen we hen nog niet over hun eigen inzichten te heroverwegen en dat zal, hoe moeilijk net dat is, de hefboom blijken tot een nieuwe en leefbare consensus, zonder dat er van wederzijds afwijzing en uitsluiting sprake is. En ja, we zullen onze seculiere cultuur verder moeten optuigen, de argumentatie door handelen kracht bijzetten, dus gewoon door redelijk en vrolijk goed te leven. Hans en Sophie Scholl kregen die kans niet, werden vervolgd, opgesloten en berecht in een schijnproces, terecht gesteld, maar zij deden wat ze dienden te doen om zichzelf en hun medeburgers, Duitsers de schaamte van het nietsdoen, het zwijgen te besparen. Dat ze daarom geen schaamlapje zouden hebben willen zijn, mag ook duidelijk zijn. Voor ons ligt dus een andere arena, een die we niet geheel overzien, maar we wel niet machteloos mogen toezien, want beschikken over middelen, toch? De kracht van de argumentatie is er zeker een van.  

Bart Haers