Wat heeft naakte waarheid te bieden?

Dezer Dagen

Journalistiek & 

Waarheidsvinding

 "Waag van het ware Geloof"? Schilderij begin
17de eeuw van anonieme meester met leerstuk:
alle rijkdommen van de RKK wegen niet op
tegen de waarheid van de Bijbel van de Protetantse
kerk. In een meer seculiere versie: de waarheid
van de wetenschap weegt niet op
tegen aanspraken van geloof. Toch blijken
wetenschappelijke vindingen vaak
niet zo ontegensprekelijk als we het zouden
wensen. Geneesmiddelen testen kan men niet
altijd door met grote reeksen te werken. Werkzaamheid
toch aantoonbaar via casuïstiek. 

Kranten en nieuws-/duidingprogramma's bekogelen ons met fact checking en hopen zo dat we beter zullen begrijpen dat men ons van alle kanten met vrome leugens wil bekogelen. Zou het echt zo zijn dat naakt slapen beter is? Waarom? Hoezo? Of is het iemand die de gedachte plots tot feit verhief. Als de nacht geen verkoeling, nou, dan kan het toch wel aangenamer zijn. Maar zou het bijvoorbeeld echt zo zijn dat het beter is dat we allemaal in steden gingen wonen - een evolutie die al aan de gang is? En op welke schaal valt dat dan te situeren? Teveel vragen zegt u, maar stellen we ons wel voldoende vragen en zoeken we echt naar antwoorden. Of nemen we vrede met vrome verklaringen?

Zou het echt zo zijn... neen, laten we uit een ander vaatje tappen. Toen  men ons zegde dat er een groot akkoord was over wat men de Zesde Staatshervorming noemde, bleek er alleen maar lof voor de noeste onderhandelaars, geleidelijk wordt duidelijk dat het gesjacher en het zelfbedrog in die periode echt wel nergens op is uitgedraaid waar een politicus fier over kan zijn. Omgekeerd zal ik de bluf van die kerels niet gauw vergeten die in Nederland een referendum over een vuistdik associatieverdrag met Oekraïne, land in oorlog, met een nog onverwerkt verleden over corruptie, machtsmisbruik en industriële achteruitgang. Het land kon het associatieverdrag met Europa best gebruiken ten behoeve van burgers aldaar die economisch en anderszins een beter leven wensen. Dat dit referendum, bedoeld om aan te tonen hoe impopulair Europa wel niet is, meteen bewees dat dictaturen en democraturen veel kunnen bereiken via referenda en dat het eerste slachtoffer niet zozeer de waarheid is, maar wel begrip in de situatie en de te verwachten ontwikkelingen, mag ons niet ontgaan. Democraturen zijn dictaturen die zich uitstekend als democratisch weten te presenteren.

Intussen doet Radio 1 van de Vlaamse omroep VRT ons nu al een week voorstellen over een betere wereld. Vastgesteld moet worden dat mensen eens ze in zo een uitverkozen groep terecht komen, gemakkelijk gaan geloven dat ze eerst de mens moeten veranderen, want dan volgt een beter wereld vanzelf. Na 1989 - Tienanmen en de Val van Muur in Berlijn - vind ik dat een ontstellende uiting van gedachteloosheid. Veertig jaar Sovjet-bestuur door mensen als Walter Ulbricht en Honnecker c.s. hebben de mensen in de DDR niet veranderd, behalve op het vlak van sportprestaties dan. Velen stemden met de voeten, in de zomer gingen ze naar Hongarije waar ze door het gat in het IJzeren Gordijn naar het westen kwamen, een gat dat de Oostenrijkers erin hadden geknipt. In Praag zaten honderden, duizenden mensen opeengepakt in de ambassade van de Bondsrepubliek en kregen zij pas na veel onderhandelingen om met de trein door de DDR naar het Westen te rijden. Hoeveel mensen heeft de trein niet bevrijd - toch zal men vaststellen dat miljoenen per trein naar Siberië of de vernietigingskampen van de Nazi's zijn afgevoerd, een gewisse dood.

Het is ons gegeven daar veel informatie over te hebben, net zoals we dezer dagen kunnen zien dat Assad niet beter weet of hij moet deze oorlog tot het bittere einde voeren om zijn positie te behouden, wat dit ook voor de Syriërs verder mag betekenen. Zoveel hardheid mag men van een dictator verwachten, maar hoe houden we verder bloedvergieten tegen? Hoe houden we de vluchtelingen een beschermende hand boven het hoofd, als zovele mensen hier hun komst als bedreigend ervaren? Kan men die vaak seculiere moslims op dezelfde lijn plaatsen als nazaten van migranten die hier al twee, drie generaties leven?

De Nederlandse premier bijvoorbeeld moet een maand na datum nog spitsroeden lopen omdat hij tegen Turkse betogers in Rotterdam zegde op te pleuren, nadat ze een journalist van NOS hadden lastig gevallen. Het kader: die jongeren wilden Erdogan een riem onder het hart steken en betogen tegen de verraders, de coupplegers. Nog altijd krijgen mensen die ervan verdacht worden met Güllen te sympathiseren het lastig. Erdogan heeft, zegt men dan, van de coup gebruik gemaakt om zijn tegenstanders verder uit te schakelen, waardoor ook het hoger onderwijs in het gedrang komt. Maar alles was toch opvallend snel klaar, de spandoeken en andere propagandamiddelen om de legercoup in de schoenen van de Gullenbeweging te schuiven. Toch merken we dat journalisten, Turkse al helemaal niet, maar ook geen westerse, niet bereid blijken uit te zoeken hoe het in het werk is gegaan en hoe betrouwbaar die aantijgingen wel zijn.

Er is wel meer dat we zouden moeten weten, met grotere zekerheid dan nu het geval is, willen we ook de lucht in Europa opklaren, want nu kan men zonder meer met verdachtmakingen goochelen, zoals de BBC naderhand verweten werd in verband met het referendum over de Brexit: men had uitspraken van Nigel Farage en Boris Johnson niet afdoende onderzocht. Zoveel miljoen van de EU naar de NHS? De belofte werd de dag na de Stembusslag al afgedaan als onzin, door Farage zelf, die belofte had verzonnen.

Het kan niet normaal genoemd dat mensen die hier al decennia wonen nog zo gehecht zijn aan het land van herkomst, omdat men loyauteit dan wel niet afkopen kan, men toch van het land waar men leeft en woont de voordelen zien, al is dat voor ons misschien net iets te evident, want we zeggen dan wel dat we voor onze waarden staan, die we (niet alleen) van de Verlichting hebben geërfd, in wezen betekent dit dat we voortdurend kritiek spuien over alles en nog meer, maar dat we precies aan dat land nu geen waarde meer hechten. Mensen als Geert Wilders maken van die spagaat gebruik om de andere politici te betichten van dubbelhartigheid.

Molenbeek zorgde een half jaar lang voor problemen, al lijkt dat nu al een beetje verdwenen, de burgemeester zou met de politiediensten en ambtenaren van de burgerlijke stand een poging ondernemen om de inwoners van de stad beter in kaart te brengen, maar wil het geen opkuis noemen. Misschien gaat het er wel om het verkommerde archief en dito bevolkingsregister te zuiveren, maar dat is dan nog iets anders dan de straten zelf. Wat gebeurd is de afgelopen decennia, in verband met de migratie en de half gelukte integratie is dat we aangenomen hebben dat gastvrijheid tegenover de toenmalige gastarbeiders een morele plicht was, maar dat we niet begrepen dat zij vanuit een andere cultuur komende onze waarden en normen niet zomaar konden accepteren. Wie hen dat euvel duiden wil, mag dat gerust doen, het helpt ons geen sodemieter verder. Wel is het probleem in die zin een kwestie van goed onderzoek waard, namelijk dat deze mensen in onze postmoderne samenleving het Noorden kwijt zijn geraakt. De betrekkelijke normloosheid in onze samenleving lang na Mei '68 vond ik en vind ik winst, omdat het onze autonomie versterkte, maar tegelijk was duidelijk dat die normloosheid mensen ook in problemen kan brengen. Hoe dat overbrengen als vooruitgang?

Daarom vond en vind ik pleidooien voor drugsgebruik nog altijd bizar, terwijl duidelijk is dat men het drugsgebruik niet zo gemakkelijk zal uitroeien, omdat we nu eenmaal roesmiddelen behoeven. Er zijn evenwel mensen die angstig zijn voor zoveel vrijheid, die vinden dat men de duivel niet verzoeken mag. Het integratieprobleem ontstond met andere woorden op een moment dat onze samenleving en cultuur al lang niet meer traditioneel of klassiek in elkaar staken. De gedachte dat mannen en vrouwen met elkaar omgaan zonder chaperonnes en dat dit doorgaans goed gaat - er zijn altijd gevallen van ongewenste intimiteiten of van groepsdruk die leiden tot conflicten - maar dat willen we niet geweten hebben, want elk akkefietje is er een teveel. Die zin voor perfectie mogen we niet onderschatten, want ze stemt psychisch overeen met wat fundamentalisten voor ogen hebben staan. We leven in een tijd waarin de waarheid over veranderlijke dingen even onwrikbaar moet zijn als de waarheid over de onveranderlijke - al zijn die minder talrijk dan we zouden willen geloven, net omdat onze inzichten en kennis de afgelopen decennia in omvang en betekenis sterk zijn toegenomen. Wat als we zouden zeggen tegen al die immigranten "pleur op!"? Vertrek maar! Ik denk dat we veel onrecht zouden aanrichten en tegelijk zou het de samenleving ontwrichten. Oh ja, alleen de lastpakken moeten oppleuren? Nou goed en wat zal dan het criterium wezen? Er zijn lastpakken, maar ook in de rest van de samenleving zijn er lastpakken en toch, kan men ontkennen dat het samenleven ten onzent ongedwongen verloopt?

Ik had het erover dat we mensen niet moeten willen veranderen of voor dommer houden dan ze zijn noch hun intenties a priori als geneigd tot het kwade beschouwen. Vormt het niet precies één van de grootste verworvenheden van de Aufklärung dat men afstand nam van het kerkelijke dogma dat mensen inderdaad altijd tot het kwade geneigd zouden zijn en dat we daarom gedisciplineerd dienen te worden? De macht van de kerk bestond toch immers in het disciplineren van mensen en onderwerpen aan een strakke heilsleer, waar scrupuleuze mensen dan nog eens een paar stappen verder in gingen.

Het blijft dus een opmerkelijke situatie waarin we zeggen vrij te zijn van vooroordelen en dogma's, maar niet vertrouwen op het autonome oordeel van anderen. Het oordeelsvermogen is een menselijke verworvenheid, waar we in wezen weinig over oordelen, behalve dan dat anderen het echt niet weten, omdat ze niet voldoende ingevoerd zijn in een bepaalde materie of omdat ze gewoon te dom zijn. Tegelijk klagen we dan weer dat iedereen lijkt te denken dat Wikipedia volkomen betrouwbaar zou zijn, terwijl men daar minstens enkele kanttekeningen kan plaatsen, zoals dat algemene begrippen of grote historische gebeurtenissen, literaire werken, biografische nota's vrij goed bruikbaar zijn, maar dat het gedoe begint als men controversiële onderwerpen behandelen moet. Nu, ook de klassieke encyclopedie leed en lijdt onder dit euvel, omdat men niet zomaar waardenvrij over een lemma kan schrijven. Wat is feodaliteit? F.L. Ganshof schreef er een uitgebreide studie over, maar dat besloeg dan toch nog 200 bladzijden en toch zal men er dezer dagen zelden referenties aan vinden, als mensen over de middeleeuwen en feodaliteit beginnen. Liever neemt men aan dat de feodale structuren tot 1789 in stand bleven. Hoe zal men dan geschiedenis begrijpen, terwijl het ook al niet helpt dat de revolutionairen zelf het als hun grootste prestatie zagen de feodaliteit te hebben afgeschaft.

Juiste informatie vinden kan dus wel eens tijd vergen, ook over een efemeer onderwerp als de feodaliteit - waarbij men vergeet dat ons wereldbeeld op die korte beschrijvingen berust en niet op meer uitgebreide studies. Of vergeten we dat mensen in 1969 de competitie naar de Maan volgden waar de Amerikanen na 10 jaar achterop lopen bij de Russen wel de hoofdvogel afschoten. Mag de kritiek luiden dat het een prestigeslag was en dat het nergens toe diende, dan was de ruimtevaart zoals die zich ontwikkeld heeft toch wel een enorme prestaties van die ruimtevaarders en de ingenieurs en liet het mensen toe nog meer te verwachten. De studie van de maanstenen bleek naderhand niet geheel zuiver verlopen te zijn, maar toch kon men aan de hand daarvan nieuwe hypotheses ontwikkelen over hoe de maan zich verhoudt tot de aarde en of er inderdaad een protoplaneet op de aarde zou zijn gebotst, waarna het dan weer de vraag blijft of die planeet met de aarde is versmolten, dan wel de maan heeft gevormd. De reconstructie van de verhaal? Ik heb begrepen dat men nog steeds op zoek is naar een aantal inzichten die men definitief zou kunnen noemen. Via velerlei berekeningen en indirect onderzoek is men daar ver ingekomen. Toch blijft men dat alles, zo hoorde ik nog onlangs, als onnuttig tijdverdrijf beschouwen.

De Waarheid over alles is vrij moeilijk te hanteren, maar over dingen die voorvallen kunnen we wel proberen ons een inzicht te vormen, maar dan lopen we altijd weer vast op vooronderstellingen die zich niet echt voordoen. Wat als iemand met een zware diagnose te maken krijgt? De neiging om zich niet met dit nieuws te verzoenen is groot, maar vaak hoort men dat mensen na de eerste mokerslag hard aan de slag gaan om de ziekte te overwinnen, soms zelfs een tweede of derde opinie vragen en kijken wat de therapeutische mogelijkheden zijn, want het kan niet waar, dat deze nu al vertrekken moet. Het blijft merkwaardig dat we die slagkracht van patiënten soms meewarig bekijken, denkende dat men het hoofd koel moet houden. Natuurlijk kan men dat aanbevelen, maar dan voelt men de vitale drang te overleven niet of niet in.

Als men het over waarheidsvinding heeft, dan geloven we gemakkelijk dat we het wel zullen vinden, wat waar is of ervaren dat we het met iets minder moeten doen. Maar dat willen we net niet, het met iets minder dan de waarheid doen, want dan voelen we ons dom, terwijl er soms geen wenden aan is. De beweegredenen waarom mensen domme dingen doen of elkaar de duvel aandoen zijn niet altijd zo gemakkelijk te achterhalen. Moraal en waarheid hangen niet per definitie samen, al nemen we dat graag aan, maar men kan zich toch wel voorstellen dat de waarheid kan nopen tot lastige morele kwesties, omdat een situatie geen eenduidige oplossing verdraagt of mogelijk maakt. Net dan kiezen we al voor een halve waarheid die ons niet voor de moeilijke keuze plaatst.

In de journalistiek merkt men dit al te vaak, want als er controversiële plannen op tafel liggen, rond binnenscheepvaart of rond ontbrekende stukken ringweg, dan zal men de contestatie graag veel airplay geven, al  was het maar omdat zo een discussie altijd levendig heet. Maar de werkelijkheid is dat men bij deze burgeractivisten net zo min de waarheid zal vinden omdat ze nu eenmaal eigen belangen dienen, soms zeer omfloerst en onduidelijk. Overigens, aanvaarden dat een oplossing niet geheel bevredigend werken zal, blijkt nog moeilijker.

Laten we dus maar aannemen dat het goed is aan waarheidsvinding te doen, in de mate van het mogelijke, dat wil zeggen dat we aanvaarden dat bepaalde geneesmiddelen niet zomaar in grote reeksen van hun werkzaamheid kunnen overtuigen, omdat we niet altijd grote reeksen kunnen maken van toepassingen. Kan men de gunstige werking van geneesmiddelen al bewijzen door te zien of in zoveel gevallen gunstige uitwerking heeft, waarbij nog eens blijkt dat over een gepaste dosis niet gesproken wordt, terwijl dat toch minstens even essentieel is. Nu er een nieuwe generatie geneesmiddelen komt, ziet men dat behandelingen behoorlijk duur geprijsd worden. Men noemt dat nu welhaast onethisch, terwijl de producenten geloven dat ze die hoge prijzen mogen aanrekenen, onder meer omdat men patiënten een heel ander perspectief aanbieden kan, zoals meer toegegvoegde kwaliteitsvolle jaren. Of dat betaalbaar zal blijven is dan geen zorg, maar wellicht zal men diep in de boekhouding van deze producenten moeten duiken om te zien waar ze onethisch blijken. Zomaar beweren dat men weet hoe het zit, zonder afwegingen te maken over wat goed is en minder goed, lijkt wel zo aanlokkelijk, maar toch zal men goed moeten zien of mensen nog zal kunnen helpen;

Men spreekt dezer dagen vaak over waarheid en dan vooral de waarheid, wat in het dagelijkse leven ons wel eens op een dwaalspoor brengen kan, want die naakte, eenduidige waarheid kan men wel eens vinden, namelijk dat ons leven een begin heeft en een einde, maar of daarmee alles gezegd zou zijn, moeten we dan toch nog uitzoeken. Toch zouden we dat net graag hebben, dat het allemaal niet zo onvoorspelbaar bleek te zijn. Dat het geen zin zou hebben? Joost mag het zeggen, maar zelfs Mephisto besefte dat het wel betekenis heeft, een leven. Maar het is geen zekerheid en ook geen onbetwistbare waarheid. Dat hangt van te veel onvoorspelbare factoren af. En dan nog, zelfs een "wrongfull life" kan betekenis hebben - men moet er niet om verzoeken, het niet zoeken, maar wat als het op iemands weg komt, doorgaans niet enkel de patiënt? Hoe men dat debat voeren zal? Ervaringen uitwisselen en de vele facetten goed onder ogen zien. Eenvoudig is het niet en de aannames zijn niet altijd zonder meer waar.

Bart Haers