Zet men een Nieuw Turkije op de rails?

Dezer Dagen

Een Pyrrusoverwinning?

La volonté génerale en het maatschappelijke bestel

Istanbul 2013: rellen in Istanbul en
andere steden, lang genegeerd en
gebagetiliseerd door Erdogan. Aanleiding?
Heraanleg van het Gezi-park. Hoe loopt
het pad tussen die grote betogingen
en het referendum? 

De weddingschap won de Turkse president, wel, maar, valt af te wachten, zal Icarus nog verder ten hemel stijgen, dichter bij de zon komen? Verdraagt een staat als Turkije, met de geschiedenis die het achter zich heeft, wel democratie? Men stelt de vraag ook over Rusland en andere landen, waarbij men dan van het democratische bestel slechts enkele elementen in gedachten heeft, niet wat democratie inhoudt en hoe het doorgaans leidt tot welvaart en grotere tevredenheid van de burgers, al lijkt dat laatste ook bij ons weggedeemsterd. Kunnen we nog wel zeker zijn elkaar te begrijpen als het over democratie gaat? Wat met basisvertrouwen, burgerschap, betrokkenheid bij het algemeen belang?

Erdogan brieste, fulmineerde, bedreigde en voerde een beleid dat niet in zijn handen lag. De president in Turkije had en heeft dezelfde macht als die welke Joachim Gauck toekwam: inspireren, consulteren en manen. Erdogan usurpeerde macht en wilde, wil de volledige controle, zijn achterban wijsmakend dat hij zo het beste op de winkel kan passen. Men heeft het dan terecht over het feit dat hij de scheiding van machten van tafel veegt en controle weigert op wat hij in gedachten heeft. Paternalisme valt sowieso al niet te verzoenen met een goed ontwikkeld democratisch model, wat niet wegneemt dat wie het voor het zeggen krijgt, wel eens meent met absolute zekerheid te weten wat goed is voor de mensen en die mensen, of een deel van hen weet dat al evenzeer met de heiligste zekerheid. Leiders neigen dan ook wel eens naar zelfingenomenheid en vooral worden ze kwaad als iemand het waagt hen niet blind te volgen. Daarom ook zijn de machten gescheiden. Men meent dat in het Ancien Regime in Europa koningen de handen vrij hadden, maar de werkelijkheid is veel complexer en zelfs als er vorsten zijn, zoals Louis XIV die er in slagen de tegenmachten aan banden te leggen, dan nog zal dit op zijn beleid wegen dat hij niet de gave van de ubiquitas kreeg, zodat hij intendanten en ministers, vertegenwoordigers nodig heeft. Nu had Louis XIV het geluk lang te mogen leven en een halve eeuw lang zelf te regeren (1661 - 1715), waarbij men moeite moet doen om de prestaties en de mislukkingen goed in beeld te krijgen, want feit is wel dat Lodewijk de Grote na 1690  niet meer als zodanig genoemd werd, na 1700 kwamen mensen als Fenelon in het geweer tegen de politiek en de positie van de koning. Laten we wel wezen, men kan dromen van absolute macht, men heeft ze daarom nog niet en dan nog, als men die macht dan heeft, waartoe zet men die in?

Meerdere malen vond ik het nodig mensen die spraken over een referendum, erop te wijzen dat we de term referendum laten samengaan met de idee van het volksinitiatief, het petitierecht en een vraag van de regering om in te stemmen met een raadsbesluit van de politieke macht een plebisciet te noemen. Een referendum heeft dus vanzelf een zeker draagvlak en kan het mogelijk maken voor burgers, op gemeentelijk niveau mee te beslissen over het gebruik van de publieke ruimte en andere belangwekkende kwesties, die mensen vitaal achten. In het plebisciet probeert een regering of Leider een bepaalde beslissing erdoor te krijgen en het draagvlak uit te breiden, niet zelden gaat dit gepaard met stilzwijgende afdreiging en strakke sociale controle. Men kan de plebiscieten die Hitler organiseerde moeilijk vergelijken met de politiek van Charles de Gaulle onder de Vde Republiek, al koos De Gaulle er wel voor omdat hij de parlementaire debatten zag stranden en ook wel de opinieveldslagen in de media vond hij niet handig.

Hitler slaagde er zo in de indruk te wekken dat alle Duitsers achter zijn beleid stonden en de interne oppositie monddood te maken - als die al niet gevlucht was op opgesloten. Maar ik denk niet dat Hitler en co hadden verwacht dat zelfs bij de jongens en meisjes die in de HJ en DBM, de jeugdorganisaties van de NSDAP en instrumenten bij uitstek van ideologische Gleichschaltung opgegroeid waren, opstand kon ontkiemen. De Witte Roos is er het sublieme voorbeeld van.

Het punt is natuurlijk, denk ik, dat wij ook wel eens sakkeren over wat "ze" nu weer uitsteken. Kijkt men naar figuren als Erdogan, dan voelt men zich - waar dan ook - ongemakkelijk omdat deze man, die het seculiere Turkije van Atatürk in sneltreinvaart aan het omvormen is tot een nieuw kalifaat, waar hij alle macht in handen neemt, maar niemand kan beweren dat de man en zijn hofhouding echt weten wat goed is voor de burgers van Turkije. Omgekeerd moet men zich ook afvragen, eens te meer, waarom zo een types, het vertrouwen krijgen van zovele mensen. Erdogan had zijn huiswerk gemaakt, gedurende jaren door van Turkije een snelgroeiende economische tijger te maken, waarbij het er dus op aan kwam belemmering voor ondernemers en bedrijven weg te nemen en een goede bescherming tegen willekeur in te bouwen. Maar die economische groei, de infrastructuurwerken dienden dus een ander doel, wat niet te laken valt.

Er zijn maar weinig mensen de afgelopen maanden die verder gingen dan de aanvallen van Erdogan aan te klagen, dat wil zeggen, die poogden aan te geven wat hij in gedachten had, kon hebben. Ik denk en vrees dat het einddoel van Erdogan niet zozeer een sterk presidentieel regime was, maar dat hij de islamisering van de samenleving mogelijk wilde maken en dat hij dus een religieuze idee van zijn taak had. Voor zover we ons herinneren had de man en zijn partijen - hij zag verschillende keren zijn partij door de vertegenwoordigers van het seculiere Turkije verboden worden - vooral een strijd te voeren tegen de erfenis van Atatürk, voor het herstel van de religieuze macht in Turkije. Toch begreep ik uit de propaganda dat hij niet aarzelde de modernisering van Turkije op zijn conto te schrijven en daar heeft hij goede argumenten voor. Men moet immers wel toegeven dat er tot in de jaren 1990 vaak zwakke regeringen in het zadel zaten, dat het leger een keer te veel naar de macht greep en dat het met de ontwikkeling van het binnenland niet opschoot. Op dat vlak heeft de huidige chef gezien waar er ondersteuning te rapen viel en zo kon hij ook zijn plannen maskeren en deed hij werkelijk goed voor zijn achterban en voor de bevolking in de binnenlanden. Hij handelde als een bekwame bestuurder, heeft gezorgd voor meer welvaart en dat kan men niet ontkennen. Als we het proberen te overzien - meer kunnen we ook niet - dan valt het beleid van Erdogan moeilijk eenduidig te beoordelen: er werd veel gerealiseerd waarop mensen al lang wachtten, veel van de vrijheden, vooral voor de gestudeerde bevolking, de vrijheden werden ingeperkt en de plaats van de Islam kwam meer in beeld, kwam zelfs centraal te staan. Voelen mensen zich daar dan goed bij? Dat  hangt af van de eigen verwachtingen en belangen, dat spreekt.

Cruciaal blijft dat men vaststelt dat niet enkel in Turkije een dynamiek naar meer democratie en een beter leven voor mensen min of meer werd opgeofferd aan een belofte van zekerheid en stabiliteit, maar tegelijk offerde Erdogan de relatieve rust en het vredesproces op aan zijn machtsaanspraken, wat ertoe heeft geleid dat de PKK opnieuw naar de wapens heeft gegrepen en dat er bovendien, gezien de grensconflicten de bevolking in Turkije meer met geweld wordt geconfronteerd dan tien jaar geleden. Toen vond ik al dat het land, bekeken vanuit Europa een frontlijnstaat moet heten, dat ons intenser zou betrekken bij de conflicten in het Midden- en Nabije Oosten. De Arabische Lente heeft die betrokkenheid op meerdere terreinen inderdaad doen toenemen. Het is nog maar de vraag of we soeverein konden doen wat ons goed dunkt, inclusief afzijdig blijven. Maakt Erdogan gebruik van de bijzondere geschiedenis van het land en van het spanningsveld tussen een cultuur die westers gezind was en is en zij die opnieuw (?) een groot Turkije wensen op basis van de herinnering aan Suleyman II de Grote, om zich op verschillende schaakborden te positioneren, opportunistisch natuurlijk. Kan het zijn dat in Europa, bij de lidstaten en in hoofde van de Commissie en de Raad de herinnering verdween aan onder meer aan de verdragen die na WO I gesloten en werden, aan de discussie over de plaats van Turkije in de nieuwe wereldorde na WO II, met het associatieverdrag van 1963, waarover men nogal weinig duiding geeft, dan betaalt men daar wel een hoge prijs voor. Europa kan en moet bepalen hoe ze met die regionale militaire en politieke macht om wenst te gaan. Daar spelen dan weer interne spanningen binnen Europa mee, waarbij Berlijn, Parijs en Wenen zo hun eigen contacten hebben en tradities in de omgang met Turkije en al leven we in een totaal andere wereld, dan nog is het goed dat men het debat over de samenwerking en machtsverhoudingen wordt gevoerd.

Erdogan en zijn achterban mogen hun politiek beleid uitstippelen, wat zij graag aan hem toevertrouwen, wij hebben ook onze belangen en mogen daarnaar handelen. In geval van spanningen kan men dan tot overleg komen, wat betreffende Cyprus en andere kwesties altijd moeilijk is gebleken, waarbij Europa vaak voor een liefde vrede heeft gekozen, die aantrekkelijk was voor Ankara. Moeten we echter ook niet zoeken naar de antwoorden op de vraag waarom al die mensen zo diep verweven blijken met het land van herkomst? De taal? Cultuur? Of zijn er andere verklaringen mogelijk, een gevoel van erkenning en geborgenheid die ze hier niet vinden, al hebben ze dan niet altijd voldoende inspanningen aan de dag gelegd, waarbij bedacht kan worden dat men hierbij afgaat op het aantal schotelantennes in migrantenwijken. Overigens ontstonden die wijken vaak omdat mensen met een migratieachtergrond voor zichzelf en hun kinderen vaak huizen kochten in de buurt, zodat ze zonder veel gedoe hun wijk konden bevolken en anderen, autochtonen, verdrijven. Wellicht was dit niet bewust het doel, maar het is er wel op uitgedraaid en het blijkt moeilijk voor urbanisten om hierover een inzicht te verschaffen om die dynamiek te temperen en indien mogelijk terug te dringen.

Het plebisciet begon toen de president het afkondigde en de afloop moet zich nog aftekenen of nog: de stemmen zijn geteld, nu begint het spel wie met de winst gaat lopen. Er zijn er al meer die een overwinning behaald hadden en toch uiteindelijk hun winst verspeelden en zelfs minder overhielden dan wat ze bij aanvang dachten te hebben. Maar dat de politiek in Ankara en Turkije met een geloofwaardigheidsprobleem zal worstelen, lijken de voorstanders nog niet te beseffen. Net als bij de Brexit en de overwinning van Trump zien we dat in een democratie waar een verliezende partij niets wordt gelaten, zelfs niet de eer, de spanningen in het land hoog kunnen oplopen. Zal de middenklasse lankmoedig blijven toezien? Zal men het houden bij beleefd protest op straat?

Wie maar 51 % van de uitgebrachte stemmen haalt, kan zich beroepen op een meerderheid, maar of men in dat geval een drastische omvorming van de grondwet ook moet doorvoeren, hangt af van de wijsheid van degene die de zegepraal haalde. Het probleem met een referendum en al helemaal met een plebisciet is dat de propagandamachines vooral willen overtuigen, waardoor er van debat geen sprake is.

Immers, als men de realiteit bekijkt, waar rechters en masse ontslagen werden, professoren evenzeer zonder veel nauwkeurige procedures ontslagen en kranten, andere mediabedrijven gesloten, dan kan men nog moeilijk van een open samenleving gewagen. Het hele bestel werd al op de schop genomen, ook daarom moet men de gebeurtenissen van gisteren, de stembusgang en de resultaten als een plebisciet voorstellen, met alle duistere connotaties van dien. De woede kan ik niet onderdrukken omdat ook bij ons, vanwege de brede media voortdurend de indruk werd gewekt dat men alleen verslag wilde doen, waarbij duiding over de reële situatie van het land alleen de politieke en constitutionele aspecten uitventten, maar niet hoe Turkije economische problemen heeft die het over zichzelf heeft afgeroepen om nog te zwijgen van samenlevingsproblemen, zoals armoede, maatschappelijke ongelijkheid - men meent zelfs dat men de armen in het binnenland moet steunen. Hoe werden de ontslagen leraren en docenten aan hogescholen vervangen? Of wat als dat niet gebeurde? En zien mensen in de meer afgelegen regio's in Turkije niet dat sommige mensen wel vooruit komen en andere ondanks alle wrochten niet vooruit gaan?

Zoals bij de Brexit en het Trumpisme is gebleken, blinken de media erin uit ons aan het lachen te brengen, want het is toch allemaal maar nieuws, terwijl het verdomd over leven gaat, de kwaliteit van leven van burgers. Als er in Turkije een succesvolle coup gepleegd is geworden, dan wel nu. Enfin, we zullen zien of de burgers in Istanbul of Izmir, de uitbaters van hotels in de regio Antalya er wel bij varen, of de rechteloosheid van mensen echt wel tot pacificatie zal leiden. Dries Lesage schrijft dat Güllen het land heeft "ge-empesteerd"? Ook andere elites komen in zijn kijk op een zwarte lijst te staan. Ik kan bij zijn analyse vooral lezen dat we niet goed zijn ingelicht en door de verkeerde mensen. Ik denk niet dat we over Güllen, die jaren compagnon de route was van Erdogan niet veel zeggen, omdat ik de finesses niet ken. Maar het is al geen geheim genootschap en doet, voor zover men dat kan aflezen uit de verhalen wat in de kerk ordes als de Jezuïeten en de Salesianen van Don Bosco deden en doen: jongeren helpen hun weg in het leven, aanmoedigen en uitblinken, ook in technische opleidingen en beroepen.

Wellicht drong zich na de woelige geschiedenis die Turkije kende sinds 1923 wel een hervorming op, ook al waren die er onderhand wel gekomen, met kleine en grotere aanpassingen. Maar de machtshonger van Erdogan werd niet gestopt, ook niet door constitutionele remmen, filters, checs and balances. Carl Schmitt schreef dat echte macht ligt bij de degene die de noodtoestand kan afroepen, opleggen en handhaven. Chantal Mouffe deelde die mening en stelde vast dat dit geen garantie is voor deugdelijk bestuur, omdat tegenstanders niet anders kunnen dan elkaar afmaken. Voor Hannah Arendt bestaat totalitarisme erin dat leven in een totalitaire staat niet mogelijk is, omdat de terreur van hogerhand blind te werk gaat en niet enkel tegenstanders tegen het bestuur aanpakt. De notie van het mens zijn wordt in een totalitair bestel op een nieuwe leest geschoeid en normen afgewezen die men als beschaafd beschouwt zoals het universele verbod mensen te doden en bovendien dat men elke mens dient te respecteren als mens. Erdogan zit nog niet in dat vaarwater, maar wil wel bij uitnemendheid alle hefbomen van de macht in handen hebben. Dat is hem via het plebisciet gelukt en daar zal menige burger van zijn land - ook zij die hem nu die macht gaven - wellicht op een dag het bittere kruid zullen proeven van de almacht die men aan een persoon heeft gegeven.

Leven in een democratie heeft zo zijn voordelen, waarbij onder meer veiligheid - voor ongepast overheidshandelen ten aanzien van personen - er een is. Ook is men beveiligd tegen andere burgers en soms lijkt dat niet helemaal te lukken. Aan de andere kant kan goed bestuur voor economische groei en voor welvaart zorgen, de pursuit of happiness mogelijk maken, voor stabiliteit zorgen die het ons toelaat eigen keuzes te maken. Hoe dat in Turkije zal evolueren kan niemand voorspellen. Afgelopen decennia kende het land een versnelde ontwikkeling en investeerde de overheid heel wat middelen in transport en dat bekwam de burgers in Turkije wel. Wellicht geeft de Turkse president het land een shot zekerheid, dat indien niet goed gedoseerd ook een sterk gif kan blijken. Angst voor de vrijheid? Angst voor een gebrek aan controle en ontstellend ontberen van vertrouwen in de burgers[i] zeer zeker.

Bart Haers  

---

[i] Men kan natuurlijk verwijzen naar het verzet tegen sommige overheidsinvesteringen, tegen het gebrek aan onafhankelijke journalistiek en uiteraard het heropleven van de PKK, die bereid was geweest de vrede te aanvaarden als ze bestaansrecht kregen. Het optreden van de regering is er niet vreemd aan, zo blijkt toch.