Opiniepeilingen en kontdraaierij

Dezer Dagen

Succes van het beleid

desastreuze gevolgen instant-tevredenheid

Staatsieportret van Emmanuel Macron
als president van de Republiek. 

Nog slechts 36 % van de Franse kiezers zou nog tevreden zijn over het beleid van president Macron. Een peiling en dan een eindeloze reeks debatjes over de cijfers en een politicus ziet zich aan de schandpaal genageld. Wie wint erbij, behalve de media?

In Venezuela is duidelijk dat de president en de regering niets goeds meer kunnen doen voor de bevolking, tenzij de gelijkheid in armoede echt een ideaal zou zijn voor welke samenleving dan ook. Het gebrek aan rechtsstatelijkheid, om dat dure woord maar eens te gebruiken, kan geen enkele samenleving langdurig welvaart bezorgen. Ook een gevestigde democratie kan in een situatie terecht komen, dat de instellingen van de rechtsstaat ondergraven worden en het vertrouwen verzwindt. Economische eenzijdigheid hebben al heel wat schade toegebracht, bijvoorbeeld op het vlak van fiscaliteit voor bedrijven. Ook het veiligheidsbeleid zorgt voor grote problemen en gelukkig zijn er nog advocaten die er al eens publiek de aandacht op vestigen. De bevoegdheden inzake vervolging van burgers worden in de strijd tegen georganiseerd banditisme en terrorisme almaar verder uitgebreid, de mogelijkheden zich te verdedigen ingeperkt, zodat de principes van de rechtsstaat, zoals het vermoeden van onschuld op de helling komen te staan.

Het punt is dat de instellingen die de samenleving sturen, beveiligen, stabiliteit verlenen, zoals het gerechtelijk apparaat, de politie, maar ook het onderwijs en allerlei agentschappen best zo gedepolitiseerd mogelijk functioneren, zonder onderscheid des persoons, zonder corruptie iedereen de nodige en verantwoorde diensten te verlenen. Met andere woorden, veel van wat functioneert in een moderne samenleving werkt volgens eigen wetmatigheden en politici moeten er wel een wakend oog op houden, veel sturing willen geven kan precaire evenwichten in gevaar brengen. Het parlement dient niet enkel theoretisch maar zeer hardnekkig de uitvoerende macht, c.q. de administraties te controleren. Ministers hebben de verantwoordelijkheid die administraties aan te sturen, maar niet om voortdurend veranderingen en hervormingen aan te brengen.

Dat betekent dat politici lang niet zoveel moeten beloven, terwijl dat volgens de media nu net wel is wat wij, burgers van hen zouden verwachten. Crisissen? Retroactief herstellen is uit den boze, proactief alles op orde zetten, ook wanneer men niet weet vanwaar de vijand kan komen, zorgt alleen maar voor gerommel aan de rand. Evengoed zou men moeten begrijpen dat politici fataal altijd wel eerder moeten "kurieren am Symptom", dan dat ze zogenaamd grondige oplossingen zouden aan te dragen hebben. Bij de Franse verkiezingen dit voorjaar werd al duidelijk dat de presidentskandidaten nauwelijks nog een idee hadden van de toestand van het land, de verwachtingen van het publiek, die zeer verscheiden zijn en de mogelijkheden om een en ander op orde te krijgen. Het gevolg is dat politici zich in dossiers verdrinken en niet altijd meer doorhebben dat de ene stimulerende maatregel meer fnuikt dan ze vanuit hun tunnelvisie kunnen zien. Mensen worden wellicht ook wel eens ontevreden van hyperactieve politici zoals ze ook aan al teveel terughoudendheid een broertje dood lijken te hebben. Echter, horresco referens, de perceptie, waar de media de blauwdruk voor leveren, vormt meteen de basis voor die zeurende ontevredenheid.

Het beleid van Angela Merkel munt uit in nadenkendheid en afwachten, zegt men, maar enkele keren heeft ze vriend en vijand verrast met snelle besluitvorming, zoals toen ze aangaf dat Duitsland als grootste lidstaat van de EU het voorbeeld diende te geven inzake de opvang van vreemdelingen. Net als Kohl in 1989 was zij zich bewust van de moeilijkheden die haar, het land en de burgers wachtten, sprak ze de gevleugelde woorden "Wir schaffen das" en iedereen stond te steigeren en te brullen. Ook met de Energiewende, na de aardbeving en tsunami bij Fukushima in Japan, waar een ernstig ongeval in een kerncentrale voor veel onheil zorgde, was zij iedereen voor toen ze besloot dat Duitsland atoomvrij moest worden: Ecologisten en anderen waren van hun paard gebliksemd.

Is het beleid van Merkel en haar grote coalitie nu het best mogelijke? Wie zal per onmiddellijk beoordelen en welke parameters hebben we daarvoor bij de hand. Merkel blinkt uit in stabiliteit en afstandelijkheid. Waar Donald Trump dag na dag amechtige tekens van leven geeft, hoort men Merkel vaker niet dan wel en als ze spreekt, krijgt iedereen er koud en warm van. Want de besluitvorming in Duitsland, voor zover de federale regering ertoe bevoegd is, gaat zo te zien zonder veel schokken van idee over tot wetgeving en beleid voor langere jaren. Toch hoort men wel eens dat de regering te afwachtend is gebleken, terwijl de economische vooruitzichten, tenzij de geopolitieke strapatsen van Trump en co er anders over beslissen, uitmuntend mogen heten en ook de ondernemers blijk geven van groot vertrouwen.

Die tevredenheid in Duitsland schokt allicht de Franse burgers, die al decennia, sinds Giscard, niet meer weten wat ze mogen verwachten, op vele vlakken en altijd lijkt men zich tekort gedaan te voelen. De betogingen, inclusief de casseurs,  de kerels die winkelruiten aan diggelen gooien en auto's in brand steken, vallen in Parijs niet te tellen. Daarom ontbreekt in die benadering iets, dat een democratisch bestel levenskracht geven moet, het geloof dat men een gezamenlijk doel dienen moet. Uiteraard, sinds Hegel en vooral Marx is het geloof in het conflictmodel veel sterker geworden, terwijl de Revolutionairen dachten dat de staat geen goed kon, kan doen voor hen. Obamacare, de poging om miljoenen aan een ziekteverzekering te helpen, werd door de GOP van het begin af aan van kanttekeningen voorzien, om niet te zeggen dat het afgewezen werd. Dat plan van president Obama was zelf alweer een compromis, waarbij de markt van verzekeraars een grote invloed op het gebeuren werd gegund, terwijl anderzijds daardoor het systeem nooit optimaal zou functioneren. Angst voor teveel overheid? Allicht wel, maar zo een visie kan de samenleving ook duur te staan te komen. De argumenten tegen Obamacare hadden dan ook alles te maken met de kwestie hoeveel gewicht overheden op het particuliere bestaan van mensen kan of mag hebben.

De hele discussie terugvoeren tot de filosofische debatten over positieve en negatieve vrijheden, zou verheldering kunnen brengen, maar tegelijk is duidelijk dat het ook de onkiese aanpak van de Republikeinen en  vooral de neoconservatieven te kijk zou zetten. Onder meer Isajah Berlin en vooral dus lieden als von Hayek, Karl Popper hebben zich verzet tegen de idee van positieve vrijheden, omdat de staat zo teveel greep op mensen zou krijgen. Vrijheid van onderwijs? Geen onderwijs meer inrichten dus? Of onvolkomen onderwijs? Het doel van onderwijs heeft een maatschappelijk en een individueel, persoonlijk belang, namelijk jongeren de mogelijkheden aanreiken, de kennis en methodes om iets van hun leven te maken. Het doel van de staat? Daar gaat het over en we moeten begrijpen dat de staat in een complexe samenleving heel wat ondersteuning te bieden heeft, van infrastructuur tot allerlei diensten, waarbij het risico te overdrijven altijd vlakbij is. Echter, de overheid kan ook tekort schieten, zoals in het kader van ontvoogdingsbewegingen wel eens blijkt. Het debat over een te voeren integratiebeleid verliest zich precies in de vraag of iemand (volkomen) Belg of Nederlander kan worden, terwijl er precies persoonlijke en maatschappelijke facetten aan zitten.

Het gaat om de ontwikkeling van een maatschappelijk netwerk, dat op zich niet tot de kerntaken van de overheden behoorde of behoort, maar wel vaker werden opgenomen dan men vandaag voorhouden wil. Het punt is dus dat men in de negentiende eeuw de landbouw verbeteren wilde door enerzijds zelforganisatie, zoals de Boerenbond in België, met vergaderingen maar ook met avondschool en andere educatieve activiteiten, maar ook de overheid kwam zelf en direct tussen, om bepaalde landbouwpraktijken te bevorderen.  Het ging en gaat om maatschappelijk nuttige doelen en om persoonlijk welbevinden van mensen die ermee gebaat bleken en nog er nog altijd profijt van halen.

Er is dus veel in de samenleving dat goed tot behoorlijk functioneert en waar politici niet zo heel veel meer aan hoeven te doen, laat staan te verbeteren. Opiniepeilingen over prestaties van politici negeren het feit dat politici doorgaans wel weten waar ze best niet te veel bemoeienis mee hebben. Er zijn vaak wel cruciale problemen, zoals na de Olieschok in 1974, toen de inflatie snel opliep, evenals de tewerkstelling in het gedrang leek te komen, al had dat natuurlijk ook te maken met de instroom van veel nieuwe en goed opgeleide jongeren, de babyboom. De economische en financiële parameters verschoven, maar ook dus de kwestie van een al dan niet afnemende werkgelegenheid. Gedurende decennia heeft men het crisisverhaal telkens opnieuw herhaald, terwijl de verhoudingen niet enkel complexer lagen, de werkelijkheid was gewoon dat veel mensen het ondanks de crisis beter kregen en toch, desgevraagd, meenden dat ze het zelf wel goed hadden, maar dat het met de samenleving naar de verdoemenis ging, met dank aan moraalpredikers, mediamensen en politici.

Het is niet dan men niet wilde, maar men leefde, burgers, politici, stemmingmakers leefden in de idee van achteruitgang, verlies en naderend onheil. Links en Rechts deelden wel die mening, maar de analyse verschilde grondig en zeker de remedies spraken elkaar tegen. Van 1979, na de Tweede Olieschok, leek het allemaal nog moeizamer te gaan, maar je had bovendien ook nog eens een toenemende spanning tussen Oost en West, Moskou en Washington, waarvan we toen ook al niet meer begrepen dan wat men ons vertelde. De spanning tussen persoonlijk welbevinden en maatschappelijke onvrede werd er niet minder, zeker niet als we zien hoe men omging met de Wapenwedloop, de energievoorziening - het dossier van de kweekreactor van Kalkar was en bleef voor de deelnemende ondernemingen en landen een punthoofddossier. Men diende waarden tegen elkaar af te wegen en de standpunten waren zwaar gepolitiseerd. Politici als Reagan, Tatcher, maar ook Helmut Schmidt en na hem Helmut Kohl en dan was er nog François Mitterand, voedden het politieke en maatschappelijke debat, waarbij we in Nederland en België - na een periode van korte regeringen - lang zittende regeringen hadden, met Martens en Ruud Lubbers, die voor velen een bron van stabiliteit waren en voor anderen, progressieve jongelui een teken van de verstarring waren. Intussen kende Europa met de Rote Armee Fraction, de Action Directe in Frankrijk en zelfs in Italië waren er nog kompanen die het vuur aan de lont wilden steken. Moeten we ons de aanslag van 2 augustus 1980 niet herinneren, toen in Bologna bommen afgingen in het station aldaar?

Hoe explosief het klimaat ook leek, de werkelijkheid was tegelijk dat velen in opvallende welvaart leefden en zich niet erg veel zorgen leken te maken, op enkele peulschillen na, zoals een artsenstaking of de hoogte van het inschrijvingsgeld voor studenten aan de universiteiten. Al bij al, terugkijkend, zou men al heel wat onderzoek moeten doen om die verschillende evoluties naast elkaar te leggen en te begrijpen hoe ze elkaar opgestuwd en afgeremd hebben. Zoals nu blijkt met de aandacht voor "The summer of Love", 1967 dus, wordt duidelijk dat we de zaak goed moeten aanpakken, want beweren dat de hele samenleving er onmiddellijk door gegrepen zou zijn geweest, kan men niet. Dat die bijzondere periode, met onder meer Provo, Operatie Tomaat en de rellen, opstanden van studenten en andere jongeren in 1968 en 1969 veel op de helling gezet hebben wel. Ook het intellectuele klimaat veranderde net als levensgewoonten. Hoe zou men dan over eenduidige oordelen van een hele samenleving kunnen spreken? Het ging ook over de pil en over minirokjes.

Emmanuel Macron werd president van Frankrijk gekozen en lijkt het behoorlijk te doen, waarbij ook wel aangestipt moet worden, dat een aantal van zijn plannen omtrent de arbeidsmarkt en het onderwijs eerst nog door het parlement moeten. Zijn plannen klonken wel eens vaag, maar hij had tenminste begrepen dat welwillend en enthousiast de toekomst tegemoet treden de lucht al wat kan doen opklaren. Journalisten hebben de neiging ontwikkeld voortdurend naar precieze data te zoeken en alles op apothekersweegschaaltjes af te wegen en te beoordelen, terwijl precisie op korte termijn wel eens efficiëntie op langere termijn in de weg kan staan. Macron heeft de lucht wat doen opklaren en dat was al een verdienste, maar voor de welvaart moeten wij burgers zorgen, al dient de overheid voor de nodige hulpmiddelen te zorgen, zonder al te veel lasten op ondernemingen te leggen. François Hollande wilde de grote fortuinen aanpakken, maar het werd hem niet in dank afgenomen.

Politici weten dat ze tegengestelde belangen moeten verzoenen, willen ze enige vooruitgang boeken, maar vaak denken ze dat het publiek hun keuzes wel zal involgen, als ze het maar met bravoure brengen. Het leidt tot enig politiek ADHD, want men wil alles oplossen, elk probleem voorkomen en vergeet dat burgers ook hun ding doen, meestal met respect voor de wet, af en toe eens tegen de wet in, maar wel doorgaans loyaal aan de samenleving waar men deel van uitmaakt. Politici beschouwen burgers wel een keertje te vaak als wild, niet voldoende als een gemeenschap van redelijke volwassen mensen die ze zijn. Het gevolg is dat opiniepeilingen die de populariteit van politici wil meten ook wel gaat lijken op een jacht- en/of lynchpartij. Vooral de voorstelling van de resultaten van zo een peiling draagt ertoe bij dat politici zich op de borst kunnen kloppen of beschaamd afdruipen. In een pluraal systeem zoals de proportionele vertegenwoordiging dat mogelijk maakt, liggen winst en verlies dicht bij elkaar. Doorgaans, want grote verschuivingen doen zich bij verkiezingen wel voor, zoals de PVDA in Nederland mocht ervaren, ten goede en ten kwade. Opiniepeilingen zouden die volatiliteit in de hand werken, maar zouden ook het populisme wind in de zeilen geven. Hoe kan men daar argumenten voor aanleveren, want de polarisering brengt wel eens ook tegenstanders van populisme in de drivers seat.

Het punt is dat de beoordeling van politici vaak berust op indrukken en op geruchten, nieuwsberichten, waarbij er ook wel redelijke overwegingen meespelen. Maar net het voorbeeld van Macron, eerst de messias die de Franse politiek zal hervormen en binnen enkele maanden alweer afgeserveerd? Hoe valt te verklaren? Ongeduld, onwil te wachten tot beleid ingang vindt en de overheid, zeker in het geval van Frankrijk, opnieuw betrouwbaar blijkt, maar vooral ongeduld dus. Bij Trump was algauw duidelijk dat hij snel tot beleid zou willen komen, via ordonnanties, zeg maar oekazes, terwijl de afwikkeling ervan via wetgevend werk in het Congres en via tribunalen, rechters algauw zorgde voor zand, voor steentjes in het raderwerk. Voor Macron, die volmachten kan vragen, ligt het probleem hierin dat hij niet enkel zelf instaat voor zijn imago, maar van mensen in zijn beweging, die hij niet of nauwelijks kent, omdat velen nieuw zijn in de politiek. Dat heeft hij zo gewild en hebben de Fransen gesanctioneerd, maar dat belet niet dat nagenoeg elk bericht dat riekt naar zelfbediening onmiddellijk de president  aangerekend wordt. Het ontbreekt het politieke commentariaat aan redelijkheid en bij afwezigheid van een politiek debat over keuzes en inhoud, zorgt dat voor grote wispelturigheid.

Opiniepeilingen? Ook goed, maar wat dan verder? Juist, het debat voeren, kleur bekennen en verder timmeren aan de weg. Opiniepeilingen hebben hun belang, maar verstikken te vaak het politieke debat en doen het beleid verzanden. Dat draagt niet bij tot een zeker vertrouwen in politici, want die krijgen het odium van kontdraaierij opgespeld. Een rechte rug, maar ook een zekere souplesse en elegantie in de manoeuvres blijven wenselijk, maar dat blijkt vaak pas na verloop van tijd, wanneer het beleid tot algemene tevredenheid leidt - al lijkt dat zelden voor te komen.

Bart Haers