De homo sovjeticus kwam er niet

Brieven

Over het Russische Raadsel,

Brugge, 14 februari 2018

L.S.

Pelrishenko (1892-1947) was een van de
opstandelingen, van Kronstadt, die kon
ontsnappen. Die revolte had plaats
in 1921 van 21 januari,  tot 18 maart 1921.
Naderhand werden de oproerlingen zonder
de genade, afgemaakt. 

Het vraagt wel enige rust om de vele discussies te overzien en trachten te vatten hoe dat alles samen zou kunnen hangen. Het bijwonen van een lezing gegeven door een hoogleraar emeritus Internationale politiek over de kenmerken van de Russische samenleving die zowel geleid hebben tot de Russische Revolutie als tot de omstandigheden die we nu kennen, blijft een mooie gelegenheid denkbeelden te toetsen. Hij schreef ook een nieuw boek, dat ik nog moet lezen. Yvan Vanden Berghe vertelde de afgelopen jaren zijn weg door de eeuw in een aantal ironische verhalen over hoe België, Vlaanderen de afgelopen eeuw veranderde en hoe verhoudingen in de samenleving op allerlei manieren mensen tot allerlei streken hebben aangezet. Het eerste speelde rond 1950, de koningskwestie, het tweede vertelt hoe Mei ’68 in het leven van docenten en de universiteit aanbelande. Nu dus een boek, dat de situatie rond 2000 belicht, draagt de titel “onder geleerden”.

 Prof. em. Vanden Berghe zou spreken over de Russische Revolutie en wat we daar zoal van kunnen denken, hoe veel ervan nog altijd de situatie beïnvloedt, maar op een andere manier dan men doorgaans denkt. Hij stelt voor dat men vormen van horigheid en feodaliteit als constante in de Russische geschiedenis en samenleving zou zien, waarbij die niet alleen een juridische realiteit zou zijn, maar vooral een mentale houding, wat niet alle Russen die dit kunnen lezen aangenaam te moede zal zijn. Er zij geofysische verklaringen, onder meer afzettingsgronden, löss in het bijzonder die delen van Oekraïne en Rusland vruchtbaar hebben gemaakt. Waren de boeren in de zestiende eeuw wellicht nog vrij om zich te begeven waarheen ze wilden, in de volgende eeuwen ontstond een situatie van horigheid omdat grond en bewoning, bewerkers als een geheel werden beschouwd. De oorzaak was wellicht dat men dacht dat er geen boeren meer zouden blijven als men hen vrij liet reizen. De situatie zal onder het communisme niet zo heel veel anders zijn, dus geen vrijheid om ergens heen te reizen, tenzij met toestemming van de bureaucratie.

Toch heeft de geleerde een punt, want de opheffing van de slavernij in 1862 als een daad van ruimdenkendheid gesteld door Alexander II schafte de lijfeigenschap af, maar het probleem was dat de boeren die bleven nog altijd niet weg konden. Toch begonnen de steden te groeien, omdat er nu eenmaal te veel zielen waren voor de landbouwuitbatingen. Voor de spreker was de industrialisatie van Rusland niet zo een succes, werd er vooral vanuit Europa een en ander opgebouwd, maar was de landbouw tot aan de grote moderniseringen van Stalin een landbouwland met enige industrie en twee grote steden. De vraag blijft overigens of men de opbrengsten kon optimaliseren, zoals in West-Europa was gebeurd sinds de middeleeuwen en vervolgens hoe of men landbouwoverschotten over grote afstanden kon transporteren, zodat men tot de conclusie moet komen dat niet enkel de lijfeigenen gebonden waren aan de grond, maar evengoed de landheren, ook als ze een deel van het jaar in Petersburg en/of Moskou resideerden.

Van Peter de Grote tot Poetin ziet men in de Russische geschiedenis twee grote tendensen, die van expansie, modernisering, openheid naar het Westen, stagnatie en zich terugplooien op de Slavische grond. Vorsten als Alexander II, van 1855 tot 1881 tsaar, toen hij vermoord werd, stonden voor grote veranderingen, in een tijd dat de samenlevingen in Europa nog sneller evolueerden van landbouweconomieën naar industrieel kapitalisme. Rusland vond niet altijd in eigen rangen de inzichten om daarop in te spelen en mee te gaan. Uit de Baltische staten kwamen vaak goed opgeleide Duitsers of Duitstaligen de administratie en het leger vervoegen. Ook Belgische bedrijven investeerden in Rusland, onder meer voor de aanleg van tramsporen en de uitbating ervan.

Toch denk ik dat we er ons voor moeten hoeden de Russische samenleving alleen in die termen te bekijken. Echter, wat wel klopt en dat blijkt bij de mislukte oorlog tegen Japan, waarbij de eigen vloot ten onder ging, deels door toedoen van de Britten, is dat er schokken nodig waren om de bestuurders tot doortastende maatregelen te bewegen. De spreker laat zien hoe de Japanse oorlog voor de Russen een alarmsignaal was, waarna ze de vloot en het leger gingen hervormen, om meer weerbaar te zijn, maar de interne oproerige bewegingen, de revolutie van 1905 en de naweeeën daarvan gingen  de krachten van de tsaar Nikolas II te boven. De moeilijkheid was, zoals voor andere keizers en koningen, dat de rol die ze speelden, niet meer goed omlijnd was, nog niet echt constitutioneel en niet meer gericht op persoonlijk bewind. De problemen en de mogelijkheden van het land vergden overigens ook van de regering meer creativiteit, dan men kon opbrengen. Ik kan niet aan de verleiding weerstaan hierbij op te merken dat prof. Vanden Berghe en andere historici, zoals Orlando Figes op dit punt de onoplosbaarheid van de Russische problemen sterk in de verf zetten en de autoritaire neigingen van het overheidsapparaat onder de aandacht brengen, maar dat er in de Russische samenleving wel aanzetten waren tot mentale vernieuwing, die echter niet altijd verder droegen dan de grote steden en enkele grondbezitters.

Terecht wijst Vanden Berghe op het gegeven dat Rusland sinds Alexander II ook beter onderwijs kende en dat dit bij jonge generaties oproerige gedachten met zich bracht, zeker onder de opvolgers van de voortvarende tsaar. Oeljanov, alias Lenin werd zo een beroepsrevolutionair, die erin slaagde min of meer uit de greep van de tegenstanders te blijven. Enfin, hij kreeg ook verbanning aangesmeerd, maar kon uiteindelijk toch naar Europa vluchten, waar hij met zijn medestanders de zaak behoedde en de vlam brandende hield in Zwitserland, met gewaardeerde financiële ondersteuning van zijn moeder, al had hij nauwelijks greep op de gebeurtenissen in Rusland. Kan men de fameuze doortocht door Duitsland in 1917 in een verzegelde trein vandaag nog begrijpelijk maken? Was die reis gefaciliteerd door de Duitse overheid, of had Erich Ludendorff, de feitelijke bevelvoerder en ook politiek in staat bevelen te geven, zoals Perry Pierik betoogt. Lenin kon wellicht over modaliteiten discussiëren, een eigen wagon voor zichzelf en de rest in een wagon derde klasse. Het doel van Lenin was de revolutie, voor Ludendorff het front in het Oosten opruimen en de soldaten inzetten in het Westen.

Toen al kon men weten dat Lenin zich als voorman met ijzeren hand van de macht zou bedienen, want wie zich ook na de revolutie tegen de chefs verzette, kon maar beter proberen te ontkomen. De heer Oeljanov, Lenin kon zelfs na aankomst in Petersburg nog niet veel ondernemen, maar in de langjarige strijd tegen de Mensjewieken, de meerderheid in de progressieve beweging in Rusland ontwikkelde hij inzichten over het voeren van de revolutie, die hij in november 1917 ten uitvoer legde. Met nauwelijks tweeduizend man partijleden, kameraden slaagden ze erin Petersburg, de gezagsdepartementen en de telegraaf over te nemen. Bevelen uit Petersburg werden gevolgd, van wie ze ook uitgingen, als gevolg van die lijfeigenenmentaliteit. Wie afstand wilde nemen kon al onder Lenin niet veel kanten op, want landheren, industriëlen en grote boeren – wat heet – werden door Lenin als vijanden van de revolutie aangeduid. Boeren die iets meer hadden dan de anderen, dat werden koelakken, die opgeruimd werden, waarna men begon met de collectivisatie van de gronden, het zaaigoed en de werktuigen van de boeren. De komst van landbouwmachines was al tergend traag doorgevoerd, kan men overal lezen, maar was dat ook zo? Ons beeld blijft altijd weer dat van een stagnerend land. Was het niet zo dat Rusland na 1880, 1890 toen de schepen dat toelieten wel een exportland werd voor granen? Hoe was dan het transport georganiseerd in Rusland zelf? De geografie van makkelijk af sluiten zeestraten, de Sont als stop op de Baltische Zee en de Dardanellen sloten de Zwarte zee af, waar men dan nog eens langs de zuilen van Hercules diende te passeren, Gibraltar dus.

De visie over de oorzaken van het structurele politieke geweld, in de betekenis die Carl Schmitt daaraan geeft, dat wil in deze zeggen dat de macht ligt bij degene die de noodtoestand kan afroepen, die prof. em. Vanden Berghe aandraagt, namelijk de beslotenheid van het systeem, onderbouwd door een voortzetten in andere vormen van de feodale verhoudingen kan men dus best wel ernstig nemen. Daarmee is immers ook minstens gedeeltelijk te verklaren waarom een behoorlijk deel van de Russische burgers zich achter het regime scharen, omdat het veiligheid en zekerheid biedt, in relatieve onvrijheid. Dat laatste is immers is voor ons onduidelijk, want, denk ik, moet men oog hebben voor wat Russische mensen wel laten zien, namelijk dat zij een helder onderscheid maken tussen wat ze privaat beleven en ervaren, doen en wat ze met de publieke sfeer uitstaans hebben. In ons bestel hebben we de indruk dat zo een onderscheid niet kan bestaan, dat we altijd authentiek moeten optreden. De tijdgenoten van Lenin en Stalin wisten dat alles wat ze deden (in de publieke sfeer) politiek was, dat ze geen zicht hadden op de vraag of ze nog de steun hadden van de superieuren en waarom die plots weg kon vallen. Het neemt niet weg dat we ook de grote dynamiek in de Russische samenleving gedurende de afgelopen eeuw, eeuwen niet mogen miskennen. Veranderingen, modernisering en terreur kwamen van bovenaf, zoals ook de kerk, de orthodoxe kerk geen of weinig legitimiteit toekent aan wat aan de basis gebeurt en eventueel tot aan de top zou kunnen doordringen, wat ook een facet mag heten van die feodale cultuur.

De Russische Revolutie had niet  plaats hoeven te hebben, zo kan men de voorstelling van zaken ook begrijpen, want niet enkel leek Lenin nergens op veel steun te kunnen rekenen, bovendien kan men de kritiek op Kerenski, zoals die later geformuleerd is geworden, niet zomaar ernstig nemen. Had de val dan wel afzetting van de tsaar te maken met zijn bemoeienissen met de oorlogsvoering, ook een kwestie van het  persoonlijke bewind, dan nog was het vooral de economische omstandigheden van Rusland en de hongersnood in Petersburg, die de situatie onmogelijk maakten en de elite dwong de keizer opzij te schuiven.

De kwestie die dan op tafel komt heeft dan te maken met de geheime diensten achter de troon, die gedurende decennia via allerlei tactische manoeuvres, zoals provocaties van de tegenstanders, aanslagen en andere praktijken de positie van de tsaar hadden beschermd, nu plots niet in staat gebleken waren die rol te vervullen. Was dit een machtsgreep van groepen die vreesden dat het regime en het land de inspanningen niet meer konden trekken. De vraag is ook of we een goed zicht hebben op de geschiedenis van Rusland ten tijde van Nikolas II, want de kans is niet denkbeeldig dat het regime van Lenin en Stalin de geschiedenis hebben geschreven zodat de revolutie het noodzakelijke gevolg was. Terecht wijst prof. emeritus Yvan Vanden Berghe erop dat de revolutie het werk was van een kleine groep mensen, 2000 man, die het apparaat in handen kregen.

De omgang met de geschiedenis blijft altijd een kwestie van oog voor details en het vinden van de samenhang tussen feiten, die men eerst niet zou verbinden. De feodaliteit als een kader voor wat Rusland tekende doorheen de eeuwen, ook als er sprake was van modernisering en het afschaffen net van de Feodaliteit en de lijfeigenschap in 1861 veranderde aan de maatschappelijke verhoudingen niet zo heel veel, maar vestigde wel hoop voor vele Russen dat hun lot zou verbeteren. Andere hervormingen van Alexander II, zoals de oprichting van onderwijsinstellingen naar Duits model, met gymnasia bracht een legioen aan kritische denkers voort die ontaarden konden in revolutionair geweld. Vladimir Oeljanov, alias Lenin, zo hoorden we, had een grote afkeer van boeren, hoewel zijn familie bestond uit landeigenaren. Na de revolutie waren de koelakken met de hogere bourgeoisie en adel, de bureaucraten en intellectuelen het kind van de rekening.

Het apparaat en de samenleving dienden gezuiverd van parasieten en ander tuig, opdat de nieuwe mens, de homo sovjeticus het daglicht zou zien. Het utopische karakter van Lenins revolutie werd heel consequent doorgevoerd, ondanks de oorlog tegen de Witten, ondanks de afnemende krachten ook van Lenin zelf. De Nieuwe Economische Politiek, NEP, was op zeker ogenblik nodig omdat er zich opnieuw hongersnoden in Petersburg dreigden voor te doen. De opstand in Kronstadt, in 1917 nog helden van de revolutie, richtte zich tegen de Bolsjewieken en wilde de democratische sovjets bewaren, liet de maskers vallen. De die hards van de Russische revolutie verdedigden de vesting en de Sovjet tegen de aanspraken van Lenin en co op absolute macht. Na het neerslaan van de opstand van Kronstadt vestigde Lenin de dictatuur onder meer door op het partijcongres het verbod op facties uit te vaardigen. De opstandelingen werden zonder pardon geliquideerd en een 8000 van hen werden naar de eerste werkkampen gestuurd. De verbanning naar Siberië werd verdergezet, maar nu diende men er te werken.

Het valt op dat de Russische Revolutie, waar elke vorm van democratie afgestraft werd, lang in het denken bij links in Europa als een hoogtepunt werd voorgesteld, waarbij de vele onnodige slachtoffers van vervolging en liquidatie, de Moskouse processen van 1937 tot 39 de geesten niet konden beroeren. Wie, zoals André Gide, vanuit oprecht geloof in de kracht van de nieuwe staatsvorm die de Sovjet-Unie was, na een gemediatiseerd bezoek een “Retour de l’URSS” in 1936 schreef, waarin hij het falen van het bestel beschreef, werd door de Sovjetautoriteiten uiteindelijk uitgesloten en voor fascist gescholden. Hij was wel een van de weinige intellectuelen die het gevaar van corruptie door het regime onderkende en daarom bedankte voor eerbewijzen en financiële vergoedingen. Ook Johan Daisne zou na aanvankelijk enthousiasme voor het communisme na een bezoek aan het land niet aan de desillusie ontkomen.

Zelf heb ik gemerkt dat studiegenoten rond 1985 het boek van Gide niet kenden, wilden kennen zo leek het. Het utopische karakter van Lenins revolutie en de dictatuur die men toejuichte, het is me altijd een bron van verbazing en zelfs onbegrip gebleven. Gaat het erom de Ware geschiedenis van Rusland te presenteren, dan houdt Yvan Vanden Berghe het bij academische analyse en dat is de enige mogelijke benadering.

Men kan uiteindelijk Lenin niet weg denken uit de geschiedenis en de burgeroorlog van de Witten en de Roden evenmin. Amerikaanse ingenieurs hebben in Magnitogorsk zagen hoe Stalin met die mensen omgingen, vooral dus de Koelakken, de boeren die als grootgrondbezitters werden voorgesteld, terwijl ze nauwelijks meer bezaten dan andere boeren. Voor ons valt het moeilijk de geschiedenis van Rusland in het algemeen en die na de hervormingen van Alexander II nauwelijks te bevatten als men inderdaad niet poogt de politieke en bestuurlijke aanpak goed onder ogen te zien. Dat het communisme van Marx en dat van Lenin niet helemaal sporen ligt voor de hand, dat men de kritiek op het marxisme en van het sovjet-bestel decennia lang als fascisme en bourgeois dwalingen voorstelde, zorgt er ook nu nog voor dat mensen wel klagen over het liberalisme en kapitalisme, maar nauwelijks lijken te vatten dat alternatieven, inclusief het neoliberalisme en neoconservatisme altijd weer een streven naar beheersing en controle uitdrukken, komt zelden aan bod. Neoconservatieven inspireerden zich trouwens op het werk van onder andere Leo Strauss, die de politieke filosofie niet zag als gericht op actie, op het veranderen van de dingen, maar zijn volgelingen hebben die gedachte terzijde geschoven. Ook Lenin was, net als Marx geneigd te stellen dat filosofie geen betekenis heeft als men de loop der dingen niet veranderen wil. En dan betekent dat zonder meer dat men zelf weet hoe het moet, terwijl anderen onwetenden zijn. Daar komt naar mijn inzicht de kracht van de vrije, open samenleving uit voort. Maar hoeveel veranderde Lenin nu werkelijk en kwam dat de Russische bevolking, in de steden en op het platteland ten goede? Yvan Vanden Berghe laat zien dat dit zeer te betwijfelen valt.

Het blijft aanbevelenswaardig dat organisaties als de Marnixring en andere de leden aansporen mee aan het debat deel te nemen, wat doorgaans begint met het inwinnen van informatie, waarna het denkwerk begint. De bijdrage van prof. em. dr. Yvan Vanden Berghe kan dus meehelpen in het polariserende gekrakeel enig licht te brengen. Poetin tot slot bracht wat velen hoopten, na de chaos sinds de Sovjet-Unie uit elkaar viel. Hij kon dat legitiem doen, omdat hij de geest van het Russische bestuurssysteem onderkende en herstelde, met alle negatieve kanten omtrent corruptie en latent geweld van dien. Zijn legitimatie ligt in de resultaten die hij behaalt. De Russische bevolking zag de neergang gestremd en daar hebben wij in Europa niet altijd afdoende oog voor. Hoe Rusland nu en in de nabije toekomst geopolitiek zal optreden, zal men dus best aandachtig volgen. De almacht van de leider laat toe snel te manoeuvreren en pionnen te verzetten. Wie leest die?  Neen, men kwam niet zover de homo sovjeticus gerealiseerd, wel werd de horige in het Russische bestel in ere gehouden.

Bart Haers

Een excursus van de hoogleraar in ruste mag ik je niet onthouden, dat is dat de actuele discussies in de VS over Russische inmenging in de Amerikaanse verkiezingen wellicht wel ergens over gaat,  terwijl in 1996 de Amerikanen met hun middelen, al hun middelen alles op het spel gezet hebben om Boris Jeltsin aan de macht te houden. Volgens opiniepeilingen zou hij, als gevolg van de chaos in het land, de ontmanteling van het oude regime en de oude instituties nog maar 9 % halen bij de verkiezingen van ’96. Inmenging, het is een oud zeer, waarbij grootmachten de macht in de satellieten en zelfs bij de tegenstander trachten aan te sturen. Nog eens, denken over macht is in het publieke debat in wezen taboe.