Het lam Gods op de Bûhne, als mirakelspel of boerde
Dezer
Dagen
Artistieke Vrijheid
Over urgentie en obsessie
Wat
biedt kunst ons, als we ermee in aanraking komen, omdat we het zelf zoeken of
omdat het gewoon op ons pad komt? Men kan het niet zomaar voorspellen, want
soms spreekt het je onmiddellijk aan, soms voel je ongemak of zelfs walging. De
ham op de zuilen van de Gentse Aula, een idee van Jan Fabre heb ik nooit als
kunst kunnen waarderen, want te gratuit spelen met noties als vergankelijkheid.
Een beeld van een dame in yoga-houding heb ik vele jaren in onze tuin gezien en
het blijft me nabij.
NT
Gent heeft voor gedoe gezorgd door ons te vertellen dat ze het Lam Gods op het
toneel willen brengen en daarbij wil men ons doen geloven dat vooral gelovigen
fundamentalistisch of integristisch uit de hoek kunnen komen, terwijl we in Europa
in de jaren zestig toch groepen als de RAF hebben gehad die ook nergens voor
terug schrokken en meenden dat de geschiedenis hen wel gelijk zou geven.
Bovendien, als ik mij het Lam Gods goed voor ogen heb staan, dan is de kern van
het verhaal dat het lam geofferd wordt, beladen met alle zonden, kan het wel
vrede geven.
Agnus
dei qui tollis peccata mundi?
Ik heb
met als leerling en later vaak afgevraagd of de vertaling wel helemaal klopt,
want “tollere” betekent dragen of wegdragen, maar het geeft veel weer over de
vraag of we de hele voorstellingwereld van het lam in de christelijke
godsdienst zien, waarbij verschillende lezingen altijd naast elkaar bestaan
hebben. Dat het lam vrede zou kunnen brengen, wat dat ook mag betekenen, voor
toen en voor nu. Van pacifisten heb ik wel eens gehoord dat er zoiets als
structureel geweld zou bestaan, want het systeem waarin we leven zou net
berusten op staatsgeweld. Nu kan men wel vaststellen dat we het de overheid
toevertrouwen als enige gemachtigd te zijn om in publieke ruimte geweld te
gebruiken, terwijl we weten dat in principe dat geweld slechts zeer spaarzaam
gebruikt wordt.
In het
kader van de “metoo”-beweging zal men de term structureel geweld wellicht
anders bekijken, want ook daar lijkt men ervan uit te gaan dat mannen, onder
wie ikzelf, dus altijd klaar zouden staan om een onschuldig meisje of
onschuldige vrouw te belagen. Alsof dat niet zou afgezwakt zou zijn, al zijn er
uiteraard wel mannen die het niet kunnen laten, flirterig meisjes versieren,
waar ook weinig tegen in te brengen valt, behalve als de freule zegt dat het
haar niet bevalt. Nu menen sommige vrouwen dat ze het recht hebben alle witte
mannen voor “porc” te houden, varkens, die geen manieren hebben. Intussen zien
we hoe bij uitstek de heer Trump zijn administratie vraagt dat ze onthouding
bij jongeren zou aanprijzen en andere onmogelijke visies over mannen en vooral
vrouwen vertellen. Hoe kan iemand die zo grof uit de hoek pleegt te komen
maagdelijkheid van meisjes aan te prijzen als voorbehoedsmiddel? Zou het lam
iets met maagdelijkheid te maken kunnen hebben?
Ik zou
geen toneelstuk maken van het Lam Gods, want het is een verhaal op zich, waar
we vandaag niet zo heel veel meer mee hebben. Kan het retabel wel inspireren,
dan tot nadenken over hoe we dezer dagen zonder de oude katholieke deugdzaamheid
te preken, waar we ons toch niet aan kunnen houden, maar wel kan men verhalen
vertellen over hoe we het goede leven vorm geven. Dat kan uiteraard alleen via
drama, tragedie of satire, want een verhaal zonder plot of zonder een bepaalde
verdraaiing van de werkelijkheid of onze intuïtie zal niet veel in beweging
brengen.
De
idee van het onschuldige lam dat de zonden der wereld wegneemt, is ons ten
enenmale vreemd geworden, kan ons nog weinig inspireren, alleen al omdat we
komaf hebben gemaakt met de notie “zonde”. Verder was er in het oude geloof
sprake van de erfzonde, die we sinds Adam en Eva torsen en waar Christus
gekomen is om die namens ons over te nemen. Maar wat betekent dat dan, zoiets
als erfzonde?
Tegelijk
stel ik vast dat we nogal graag de maat nemen van elkaar en daarbij lustig
generaliseren, zodat we met een nieuwe erfzonde te maken krijgen, als blanke of
witte mannen, mensen. De kolonisatie, de ongelijke behandeling van mensen en
wat al niet meer, de slavernij en verder nog meer onheil hebben we aangericht,
waarbij we de ogen sluiten voor wat er in de Arabische wereld gebeurde in
Indië, China, bij de Maya’s en andere culturen, want ook in Afrika waren er die
aardig wat graantjes meepikten in de slavenhandel. Het is geen fraai verhaal,
zoveel is zeker, maar de slavenhandel en slavenhouderij werd wel in het Westen,
onder druk van een kleine religieuze beweging, de Quakers, aanpakt en met veel
inspanningen uit de wereld geholpen. Probeer ik nu die schuld van me af te
schrijven? Helemaal niet, want het ene en het andere is waar: in de zeventiende
eeuw kwam met de ontdekking van de Nieuwe Wereld ook de Slavenhandel, de
driehoekshandel, waarbij Slaven, suiker en winsten over de Atlantische oceaan
getransporteerd werden. Er was overigens ook kaapvaart en soms snoepten
compagnieën elkaar schepen en slaven af. Maar als gezegd, sinds Bartolomeo de
las Casas betoogde dat de “Indianen” de oorspronkelijke bewoners van de nieuwe
Spaanse gebieden een ziel hadden, wilde men hen niet slaven inzetten. Een goede
ingeving had voor de inwoners van West-Afrika desastreuze gevolgen.
Nu een
toneelstuk van Hugo Claus opeens open zenuwen lijkt te raken van jonge
theatermakers met een migratieachtergrond, komt die gedachte weer opzetten of
we een eenzijdig beeld kunnen ophangen van onze samenleving en geschiedenis.
Leopold II heeft Congo weten in te pikken voor de neus van de Britten en dan
bleek er ook nog eens latex te vinden te zijn in grote hoeveelheden. Wat als de
Britten zelf Congo uit de brand hadden gesleept? Zouden Belgische journalisten
dan, zoals Roger Casement deed de hele zooi aan het kruis nagelen, Victoria voorop? De Britse kranten waren toen ook vrij
normerend en vooral, de City verwachtte veel van rubber, omdat het materiaal
machines beter deed werken en voertuigen toeliet zachter over de grond te
bewegen, dan met houten wielen het geval was.
Hoe en
waarom een werk maken rond het Lam Gods? Het blijft voor mij een raadsel,
terwijl er zoveel hedendaagse dingetjes zijn, waarover men iets kan zeggen. Toch
kijk ik ernaar uit te zien wat men ervan kan maken. Of het lam Gods iets met
fundamentalisme te maken heeft, want tja, de kerk begon als een sekte en
volgens sommige historici zou de club behoorlijk intolerant geweest zijn. Nu,
tussen 325 post christum natum en 1432 was er heel wat veranderd in de kerk,
want de eerste ketters waren al opgedoken en ook Franciscus van Asisi was al de
revue gepasseerd. Ook valt het op de heer Joost Vijd, opdrachtgever, een
gezeten burger met diepe zakken moet zijn geweest.
Het
lam Gods draagt het kruis, vergiet het eigen bloed en zetelt aan de rechterhand
van de Vader, leerden we tijdens onze jonge jaren en dat was allemaal nogal
magisch, zonder dat het ons later echt nog vermocht te beroeren. Het is wel
opvallend dat Johan Huizinga in 1902 tijdens een bezoek aan een eerste grote
tentoonstelling van Vlaamse primitieven het thema van zijn Herfsttij ontdekte.
De grote bewogenheid van de schilders voor de grote thema’s van leven en dood,
de verschuivende aandacht naar het individuele welbevinden ook in hoofde van
dichters en schilders, de toenemende aandacht ook voor schoonheid als doel op
zich – is mijn interpretatie.
Kunst
is dezer dagen, meer dan vroeger een kwestie van programmeren, al blijkt net
het bekende retabel een opdracht met inhoudsopgave geweest te zijn. Dezer dagen
wil men kunst om het leven aangenamer te maken, niet altijd meer als artistieke
beleving, heb ik de indruk. Dezer dagen wordt in Brugge de kunsttriënnale
uitgerold en dan vraag ik me af wat het verschil is tussen kitsch, wat ook wel
eens ontroerend kan zijn en kunst. Cruciaal is dat men van kunst verwacht dat
het ernstig zou zijn en diepzinnig, terwijl daar wel iets op af te dingen valt,
zoals onder meer Salvador Dali liet zien. Toch is het spelelement in de oudere
kunst apert aanwezig, waarbij het spel zelf ook voorwerp werd van
voorstellingen. Op het toneel was het brengen van boerten en farcen altijd al
moeilijk te omschrijven. En dan was er nog het genre van de mirakelspelen,
zoals Marieke van Nieumeghen of Nimwegen, naast abele spelen, die dateren uit
de veertiende eeuw en berusten op de ideeën van de hoofse liefde.
Ook
die stukken werden gemaakt om te plezieren, bedacht in een cultuursfeer die we
vandaag niet goed kunnen vatten, maar wel nog kan behagen, als men er de tijd
voor neemt. Zou de beweging die vrouwen hebben ingezet om zich van ploerten in
machtsposities te ontdoen kunnen leiden naar een nieuwe uitdrukking van hoofse
liefde? Net omdat we nu voortdurend met agenda’s bezig zijn die twee, vier jaar
vooruit lopen, merkt men dat de beleving van artistieke urgentie niet langer
primordiaal kan zijn. Ook het zoeken naar perfectie zorgt voor problemen… want
kunst is net het uiterste van zichzelf geven om iets te brengen dat mensen
inderdaad aanspreekt. Ham op de zuilen van de Universiteitsaula was gespeend
van urgentie en wilde slechts mensen bezig houden, maakte van Fabre een brave
stoute jongen, of omgekeerd. Daarom hoop ik dat NT Gent nog eens
repertoiretoneel zal brengen, zodat we nog eens Gijsbrecht van Amstel op het
toneel kunnen zien of de Tachtigers. En verder natuurlijk stukken van en voor
deze tijd, waar een auteur, zoals Annelies Verbeke deed met ‘Rail Gourmet’,
waarin het leven op de TGV of het leven als een TGV beeldig tot uitdrukking
kwam.
Kunst
koestert wel eens een aantal obsessies, maar toen ik Hugo Claus bezig zag, dat
wil zeggen acteurs en actrices in “Suiker” of “Bruid in de Morgen”, kon ik dat
wel smaken. “Vrijdag” zag ik als film en als jongeman begreep ik het helemaal
niet, maar het liet wel toe vragen te stellen over wat we nu werkelijk beminnen
en hoeveel we daarvoor mogen breken, om zelf gelukkig te zijn… De film gaat
over een man die vrijkomt uit de gevangenis en als ik het goed heb iets met
zijn dochter begint, of was dat de reden voor zijn veroordeling en
gevangenschap? Maar goed, zijn relatie, van Georges dus met zijn vrouw was
sowieso aan het uitdoven, Christiane, zijn dochter had haar charmes op hem
uitgetest. Zijn vrouw had een nieuwe vriend en een kind van hem. Kortom, een
moeizame integratie in de samenleving van een oud-gevangene, of het probleem
van schuld en boete, van onbegrip ook… Lange tijd heb ik me afgevraagd waarom
Claus dit heeft geschreven en veel later verfilmd, want in wezen is het een
vrij banaal gebeuren als men naar rechtbankjournalistiek kijkt, toch ontsnapt
Vrijdag aan het banale omdat de hoofdfiguur zelf vanuit zijn banaliteit toch de
dingen, inclusief zichzelf anders is gaan bekijken. Woede en wraakgevoelens
zijn hem eigen, tegelijk krijgt hij vervroegde invrijheidstelling omdat hij
zich goed gedragen heeft. Was het toen voor het eerst dat Hilde Van Mieghem op
mijn netvlies verscheen?
Hugo
Claus bracht zijn verhalen, over wat er fout kan lopen en hoe mensen elkaar en
zichzelf vernietigen, soms zacht en teder. Het kan dus niet anders dan dat we
van kunstenaars, toneelauteurs durf en tegelijk menselijk mededogen mogen
verwachten. Enfin, dat mededogen kan vele vormen aannemen en kan ook wel eens
schrijnen. De schrijver beweegt zich immers, als het goed is op breuklijnen,
want we weten dat over het dagelijkse maar iets te vertellen valt, als het
banale uit het lood staat.
Bart
Haers
Reacties
Een reactie posten