Juan Maria Schuver achterna in Soedan
Recensie
Wat Soedan
vertellen kan
Reizen in het spoor van een vergeten
avonturier
Fleur
van der Bij. De Nijl in mij. Een
ontdekkingsreis naar het hart van de Waanzin. Uitgeverij AtlasContact 2018.
Pp 240. Prijs: 19,99 €
Wat maakt
een boek nu lezenswaard? Bij het lezen van recensies lijkt de recensent altijd
weer te moeten stellen dat het gegeven boek nu net het van het is,
onovertroffen en wat al niet meer. Ook vertellen we graag wat voor ons het
beste boek is, maar wat men niet gelezen heeft, blijft buiten de vergelijking.
Fleur van der Bij’s “De Nijl in mij” kreeg ik toegestuurd als lid van de club
van Beste Lezers en omdat er nog andere boeken op de leeslijst stonden, duurde
het even voor ik het echt kon aansnijden. Maar toch, de nieuwsgierigheid was groot
genoeg om het al even te besnuffelen. Bij wijze van spoiler: het boek gaat (ook)
over deze tijd, een mens van nu en over hoe het ooit geweest kan zijn. Wie valt
de waanzin te beurt?
Studenten
geschiedenis, ze komen wel eens op plaatsen terecht waar anderen zelfs niet van
dromen. Een archief is niet echt een plaats om te dromen, denken we wel eens,
maar toch, wie archiefstukken en -bestanden mag doornemen, ontdekt vaak een
wereld die de onderzoeker slechts bij benadering vermoedde, tot plots een stuk
een op tafel komt, waarvan je merkt dat het een bijzondere sensatie brengt, een
historische sensatie zoals Huizinga heeft beschreven. Frank Ankersmit heeft
over dat fenomeen geschreven, omdat veel historici zich afvragen wat Huizinga
nu wel bedoelde. Fleur van der Bij laat zien dat het kan, niet in een archief,
maar een vergeten ontdekkingsreiziger achterna, die vanuit Khartoem de loop van
de Blauwe en van de Witte Nijl is gevolgd. Hoe ver kan een mens zichzelf
voorbij lopen?
Toen
ik me met koloniale geschiedenis ging bezig houden, was het ook het fenomeen
van de ontdekkingsreiziger die me ging interesseren, zoals Alexander von Humboldt,
uiteraard Stanley en dr. Livingstone, Gertude Bell ook en de lijst is veel uitgebreider.
Het vermoeden dat deze mensen echt wel blijk gaven van een grote moed, laat
onverlet dat zij niet zomaar even een plezierreisje gingen maken. Het lijkt me
inderdaad moeilijk ons toerisme te vergelijken met hoe Alexander von Humboldt
naar Venezuela trok en er onder meer ontdekte hoeveel stroom de sidderalen
kunnen vrijmaken. Johannes Maria Schuver, zoon van een zakenman en gezegend
door het lot, kon zich al vroeg niet stil houden en trok onder meer naar
Spanje, waar hij journalist werd in de Carlistenoorlog. Die oorlog ging over de
troonsopvolging en de keuze voor een liberaal dan wel een traditioneel bewind,
Carlos en zijn aanhang versus Isabella en de liberalen. Het moet toen nog een
hele onderneming geweest zijn vanuit Amsterdam naar Spanje te reizen en er de
oorlog mee te maken en er verslag van uit te brengen. In 1876 eindigde dat
conflict en we vernemen dat Johannes Juan was geworden. Waar hij stond in het
conflict tussen elkaar niet ontziende tegenstanders, de Carlisten en de
liberalen is niet geheel duidelijk, wat het moderniseringsproces in Spanje zou
zeker tot 1936 met horten en stoten blijven verlopen. Over de Carlistenoorlogen
weten we dus nagenoeg niets, tenzij we er ons over willen informeren.
Maar
het is Fleur van der Bij om iets anders te doen, nagaan wat er met haar voorzaat
Johannes ofte Juan Schuver in Khartoem was gebeurd. Merken we op dat
Livingstone en Stanley niet de enige waren die op zoek waren naar de bronnen
van de Nijl, dan is ons nog minder bekend over het leven in Khartoem of de
diepe binnenlanden van Congo, tenzij via reisverslagen van de ontdekkingsreizigers
zelf. Wie de Mahdi was, die in 1885 in Omdurman, stierf en wiens volgelingen in
1898 door Lord Kitchener in de pan zouden gehakt worden met de nieuwste
machinegeweren, altijd weer blijft onze kennis beperkt. Nu moet ik vaststellen,
bij het lezen van het boek “de Nijl in mij” de auteur ons een aardig
reisverslag heeft afgeleverd, dat niet enkel een relaas is van de reizen zelf,
maar ook van de uitputtingsoorlog die de auteur met zichzelf voerde.
Van
een reisverslag van de (traditionele) ontdekkingsreizigers menen we te weten dat ze haast olympisch boven het gebeuren
stonden, terwijl noch Alexander von Humboldt noch Stanley aarzelden over de
moeilijkheden van hun reis te vertellen, niet omdat het hun heldenmoed in de
verf zette, maar omdat die er eenvoudig waren. Schuver trok altijd met enkele
reisgezellen door de Soedan, het stroomgebied rond de samenvloeiing van de Blauwe
en de Witte Nijl in Khartoem, Fleur, of Flora zou de reis in haar eentje
aanvatten, zonder goed bekend te zijn met de levensomstandigheden en de
gevaren. Haar avontuur is in die zin even doldriest als dat van Schuver en
andere ontdekkingsreizigers. Zij wil uitvinden hoe en waar de man in 1883
stierf en of hij werkelijk met de Mahdi zou hebben meegestreden. In dit
reisverslag zien we dat Flora voortdurend in het wespennest trapt dat Soedan
was en is, met clanoorlogen die om allerlei redenen ontbranden, waar zij en dus
wij geen touw aan kunnen vastknopen.
Kan je
werkelijk in een tentje op een desolate camping aan de Nijl onderdak zoeken?
Hoe zou ze het gered hebben als ze in Nederland niet een Soedanees had ontmoet,
die voortdurend als Deus ex Machina lijkt op te duiken, onder meer omdat hij
zowel Nederland een beetje kent als de bureaucratie en de mensen in Khartoem?
Hier zou men de wenkbrauwen kunnen fronsen, want romantechnisch klopt het niet,
hebben wij de indruk, maar wie onder ons trok al voor een lange toch langs de
oevers van de Nijl, de ene zowel als de andere? Alzin dus en een soort behoeder
op afspraak die haar komt redden als ze met een stevige koorts- en diarreeaanval
in de rampspoed ligt en zich godsverlaten voelt. Toch merken we hoe de vertelster
zich doorheen het relaas steeds meer bewust wordt van haar afhankelijkheid van
anderen om zich te redden, terwijl ze eerst als een Hera, een Griekse
oppergodin door de wereld lijkt te banjeren.
Khartoem,
Soedan, de Mahdi en diens poging een Arabisch-Afrikaans gemenebest te vormen waarbij
hij zich van de Turken en Egyptenaren wil bevrijden en een vredevolle
samenleving wil oprichten. Intussen beginnen de Britten vanuit Egypte hun claim
op de Nijlvallei en in gemoede op heel Afrika te doen gelden. De komst van Schuver
in het gebied zal voor meerdere actoren in het gebied, lokale chefs en
vertegenwoordigers van de internationale machten een hoofdpijndossier geworden
zijn, want wie wapens met zich draagt, goede geweren, kan de machtsbalans in
het geding brengen. Voor Flora is het allemaal wat lastig om te bevatten. Laat
zij zien dat ze voortdurend met mensen moet onderhandelen en pogingen
ondernemen om haar expeditie te redden, dan komt het persoonlijke steeds
sterker op de voorgrond, want ze raakt verslingerd aan mensen die ze ontmoet.
Het bizarre is dat ze er best in slaagt als vrouw zich overal doorheen te
slaan, maar haar gevoelens tegenover de figuren waar ze mee in aanraking komt,
zodat we ook meegesleept worden in haar amoureuze bemoeienissen.
Het is
duidelijk dat dit soort reizen, zegde ik al, niet veel met toerisme uitstaans
heeft, want altijd weer moet ze toelatingen vragen, gidsen zoeken en mensen
aanspreken om zich van punt A naar punt B verplaatsen en zelfs als ze dicht bij
het doel lijkt te komen, waar Schuver verdween, blijkt de weg bijna versperd,
alsof ze bij het Slot van K aanbeland is. Komt ze toch in Meshra el-Rek in
Zuid-Soedan terecht, dan blijkt het een vervallen dorp, waar de oude dijk is
doorgebroken of doorgestoken. Een mogelijk gesprek met een nazaat van de
kwelgeest van Schuver, een koning Bulla, loopt op niets uit en men kan zich
afvragen wat er in de orale overlevering was terecht gekomen van het voorval.
Zoekt
ze het door Schuver ontdekte Haarlemmermeer, ergens in de bergen in
Zuid-Soedan, dan moet ze vaststellen dat er wel een verbreding is van de Nijl,
maar dat alleen als de oevers overstromen er zoiets als een meer lijkt te ontstaan.
Het is het typische kenmerk van onze omgang met ontdekkingsreizen en de
verslagen die we ervan te zien krijgen, we kunnen zonder plaatsbezoek niet
navoelen hoezeer de wens de vader van de gedachte is. Het is voor
ontdekkingsreizigers ook niet mogelijk alle in en outs van een bepaalde
situatie te ontdekken. Wat wel opvalt, wat me van bij het begin opviel is dat
de auteur zich geen illusies leek te maken over de ambities van de
ontdekkingsreiziger, omdat ze al lang doordrongen was van de idee dat zo
ontdekkingsreis altijd ook een koloiale smet in zich draagt. Haar kritiek ten
aanzien van ngo’s die zich op ontwikkelingswerk toeleggen, komt daardoor des te
scherper aan bij de lezer. Hoe goed menen die welzijnswerkers het wel met hun
mensen, die ze vaak niet lijken te kennen en van wie ze zich bij voorkeur
afzonderen, na gedane arbeid. De ontdekkingsreiziger was een martelaar voor de
wetenschap, de ngo-vrijwilliger voor de goede zaak.
En
Flora zelf? Is zij ergens slachtoffer van? Ik denk dat de kwestie delicater
ligt, vooral voor haarzelf. Als na haar reis door het gebied van Blauwe en
Witte Nijl, na haar uitstap in Ethiopië, omdat de grens daar alvast goed
vergrendeld was, moet ze via Ethiopië de verdere loop van de Nijl, de Blauwe
dus, volgen. Uitgeput is ze meermaals, verlies aan lichaamsgewicht incluis,
terwijl ze al vroeg ziet dat welvarende mensen in Khartoem merkt dat ze ook aan
obesitas lijden. Het boek laat tegelijk de charme van het avontuur zien als de
onmogelijkheid vrijblijvend met mensen op te trekken die zich niet aan de
bestaande situatie, met clanoorlogen erbovenop kunnen onttrekken. Zou een Schuver
over zijn erotische avonturen gesproken hebben in zijn notities, brieven en
boeken? Wellicht was het voor hem te banaal, of was hij, zoals op zeker
ogenblik bij Flora opkomt, misschien minder mannelijk dan ze zich hem had
voorgesteld.
Niet
iedereen die een expeditie aanvatte kwam ook behouden terug, zoals we weten van
Willem Barendtsz en andere ontdekkingsreizigers. Via allerlei geografische,
aardrijkskundige genootschappen brachten ontdekkingsreizigers hun bevindingen
aan de man en soms waren er uitgevers bereid hun avontuur met het publiek te
delen. Flora heeft ook oog voor de natuur, voor mensen en vooral met de speling
van het licht. Ze ziet op een bootje hoe de samenvloeiing van de Blauwe en de
Witte Nijl niet vanzelf gaat, lang blijft de grens van het ene bekken met
donker water en het andere met wit, met slib bezwaard water naast elkaar
stromen. Mensen, dieren, natuur en het leven, alles komt in verhevigde gestalte
op haar af, wat haar eerst niet lijkt te raken, maar haar geleidelijk in haar
macht lijkt te krijgen. Toch is ze niet de persoon die alles in de hand heeft,
vaak als een pakketje, zegt ze, voelt ze zich als mensen haar aan elkaar
doorgeven.
De plot
van het boek? De ontdekkingsreis, maar om dat alles in te kunnen leven, kan
alleen het boek lezen helpen. Het relaas over migraties en over de burgeroorlog,
de toenemende welvaart in Khartoem en de problemen met goed bestuur, met
bestuur zonder meer komen aan bod. Aanbevelenswaardig is het zeker, maar
misschien zal u een andere kijk op het boek krijgen, op de auteur ook,
afhankelijk van uw eigen aandrang. Dat ze de Shari’a overtreedt en meent dat te
mogen doen, want geen moslima, door met een Dinka samen te hokken op een flat,
daarbij belaagd wordt door hypocriete agenten die op de toepassing toezien maar
na hen, Fleur en haar vriend te hebben ontdekt, haar willen dwingen tot
seksuele dienstverlening, maakt het samenleven met hem onmogelijk en haar eigen
verblijf bijzonder moeilijk.
Een andere
plot? Ook daar is sprake van, want het gaat over haar eigen obsessies en bipolaire
aanleg, waardoor ze nu eens hopeloos euforisch door een tuin van Eden dwaalt en
dan weer wegkwijnt in depressie. Of ze echt afscheid nemen kan van Schuver,
zoals aan het eind verteld wordt en wat zelfs wat aan het magisch theater in de
Steppewolf van Hesse doet denken, waar mensen geholpen worden om hun
echtscheiding psychisch af te ronden, blijft toch maar boven de laatste
bladzijden hangen. Ze heeft het boek, het relaas verteld van zijn reis en haar
achternareizen. Maar ze kan nu mensen overvallen met soms doldrieste avonturen.
Bart
Haers
Reacties
Een reactie posten