Juan Maria Schuver achterna in Soedan




Recensie




Wat Soedan vertellen kan
Reizen in het spoor van een vergeten avonturier




Fleur van der Bij. De Nijl in mij. Een ontdekkingsreis naar het hart van de Waanzin. Uitgeverij AtlasContact 2018. Pp 240. Prijs: 19,99 €



Wat maakt een boek nu lezenswaard? Bij het lezen van recensies lijkt de recensent altijd weer te moeten stellen dat het gegeven boek nu net het van het is, onovertroffen en wat al niet meer. Ook vertellen we graag wat voor ons het beste boek is, maar wat men niet gelezen heeft, blijft buiten de vergelijking. Fleur van der Bij’s “De Nijl in mij” kreeg ik toegestuurd als lid van de club van Beste Lezers en omdat er nog andere boeken op de leeslijst stonden, duurde het even voor ik het echt kon aansnijden. Maar toch, de nieuwsgierigheid was groot genoeg om het al even te besnuffelen. Bij wijze van spoiler: het boek gaat (ook) over deze tijd, een mens van nu en over hoe het ooit geweest kan zijn. Wie valt de waanzin te beurt?

Studenten geschiedenis, ze komen wel eens op plaatsen terecht waar anderen zelfs niet van dromen. Een archief is niet echt een plaats om te dromen, denken we wel eens, maar toch, wie archiefstukken en -bestanden mag doornemen, ontdekt vaak een wereld die de onderzoeker slechts bij benadering vermoedde, tot plots een stuk een op tafel komt, waarvan je merkt dat het een bijzondere sensatie brengt, een historische sensatie zoals Huizinga heeft beschreven. Frank Ankersmit heeft over dat fenomeen geschreven, omdat veel historici zich afvragen wat Huizinga nu wel bedoelde. Fleur van der Bij laat zien dat het kan, niet in een archief, maar een vergeten ontdekkingsreiziger achterna, die vanuit Khartoem de loop van de Blauwe en van de Witte Nijl is gevolgd. Hoe ver kan een mens zichzelf voorbij lopen?

Toen ik me met koloniale geschiedenis ging bezig houden, was het ook het fenomeen van de ontdekkingsreiziger die me ging interesseren, zoals Alexander von Humboldt, uiteraard Stanley en dr. Livingstone, Gertude Bell ook en de lijst is veel uitgebreider. Het vermoeden dat deze mensen echt wel blijk gaven van een grote moed, laat onverlet dat zij niet zomaar even een plezierreisje gingen maken. Het lijkt me inderdaad moeilijk ons toerisme te vergelijken met hoe Alexander von Humboldt naar Venezuela trok en er onder meer ontdekte hoeveel stroom de sidderalen kunnen vrijmaken. Johannes Maria Schuver, zoon van een zakenman en gezegend door het lot, kon zich al vroeg niet stil houden en trok onder meer naar Spanje, waar hij journalist werd in de Carlistenoorlog. Die oorlog ging over de troonsopvolging en de keuze voor een liberaal dan wel een traditioneel bewind, Carlos en zijn aanhang versus Isabella en de liberalen. Het moet toen nog een hele onderneming geweest zijn vanuit Amsterdam naar Spanje te reizen en er de oorlog mee te maken en er verslag van uit te brengen. In 1876 eindigde dat conflict en we vernemen dat Johannes Juan was geworden. Waar hij stond in het conflict tussen elkaar niet ontziende tegenstanders, de Carlisten en de liberalen is niet geheel duidelijk, wat het moderniseringsproces in Spanje zou zeker tot 1936 met horten en stoten blijven verlopen. Over de Carlistenoorlogen weten we dus nagenoeg niets, tenzij we er ons over willen informeren.

Maar het is Fleur van der Bij om iets anders te doen, nagaan wat er met haar voorzaat Johannes ofte Juan Schuver in Khartoem was gebeurd. Merken we op dat Livingstone en Stanley niet de enige waren die op zoek waren naar de bronnen van de Nijl, dan is ons nog minder bekend over het leven in Khartoem of de diepe binnenlanden van Congo, tenzij via reisverslagen van de ontdekkingsreizigers zelf. Wie de Mahdi was, die in 1885 in Omdurman, stierf en wiens volgelingen in 1898 door Lord Kitchener in de pan zouden gehakt worden met de nieuwste machinegeweren, altijd weer blijft onze kennis beperkt. Nu moet ik vaststellen, bij het lezen van het boek “de Nijl in mij” de auteur ons een aardig reisverslag heeft afgeleverd, dat niet enkel een relaas is van de reizen zelf, maar ook van de uitputtingsoorlog die de auteur met zichzelf voerde.

Van een reisverslag van de (traditionele) ontdekkingsreizigers menen we te weten  dat ze haast olympisch boven het gebeuren stonden, terwijl noch Alexander von Humboldt noch Stanley aarzelden over de moeilijkheden van hun reis te vertellen, niet omdat het hun heldenmoed in de verf zette, maar omdat die er eenvoudig waren. Schuver trok altijd met enkele reisgezellen door de Soedan, het stroomgebied rond de samenvloeiing van de Blauwe en de Witte Nijl in Khartoem, Fleur, of Flora zou de reis in haar eentje aanvatten, zonder goed bekend te zijn met de levensomstandigheden en de gevaren. Haar avontuur is in die zin even doldriest als dat van Schuver en andere ontdekkingsreizigers. Zij wil uitvinden hoe en waar de man in 1883 stierf en of hij werkelijk met de Mahdi zou hebben meegestreden. In dit reisverslag zien we dat Flora voortdurend in het wespennest trapt dat Soedan was en is, met clanoorlogen die om allerlei redenen ontbranden, waar zij en dus wij geen touw aan kunnen vastknopen.

Kan je werkelijk in een tentje op een desolate camping aan de Nijl onderdak zoeken? Hoe zou ze het gered hebben als ze in Nederland niet een Soedanees had ontmoet, die voortdurend als Deus ex Machina lijkt op te duiken, onder meer omdat hij zowel Nederland een beetje kent als de bureaucratie en de mensen in Khartoem? Hier zou men de wenkbrauwen kunnen fronsen, want romantechnisch klopt het niet, hebben wij de indruk, maar wie onder ons trok al voor een lange toch langs de oevers van de Nijl, de ene zowel als de andere? Alzin dus en een soort behoeder op afspraak die haar komt redden als ze met een stevige koorts- en diarreeaanval in de rampspoed ligt en zich godsverlaten voelt. Toch merken we hoe de vertelster zich doorheen het relaas steeds meer bewust wordt van haar afhankelijkheid van anderen om zich te redden, terwijl ze eerst als een Hera, een Griekse oppergodin door de wereld lijkt te banjeren.

Khartoem, Soedan, de Mahdi en diens poging een Arabisch-Afrikaans gemenebest te vormen waarbij hij zich van de Turken en Egyptenaren wil bevrijden en een vredevolle samenleving wil oprichten. Intussen beginnen de Britten vanuit Egypte hun claim op de Nijlvallei en in gemoede op heel Afrika te doen gelden. De komst van Schuver in het gebied zal voor meerdere actoren in het gebied, lokale chefs en vertegenwoordigers van de internationale machten een hoofdpijndossier geworden zijn, want wie wapens met zich draagt, goede geweren, kan de machtsbalans in het geding brengen. Voor Flora is het allemaal wat lastig om te bevatten. Laat zij zien dat ze voortdurend met mensen moet onderhandelen en pogingen ondernemen om haar expeditie te redden, dan komt het persoonlijke steeds sterker op de voorgrond, want ze raakt verslingerd aan mensen die ze ontmoet. Het bizarre is dat ze er best in slaagt als vrouw zich overal doorheen te slaan, maar haar gevoelens tegenover de figuren waar ze mee in aanraking komt, zodat we ook meegesleept worden in haar amoureuze bemoeienissen.

Het is duidelijk dat dit soort reizen, zegde ik al, niet veel met toerisme uitstaans heeft, want altijd weer moet ze toelatingen vragen, gidsen zoeken en mensen aanspreken om zich van punt A naar punt B verplaatsen en zelfs als ze dicht bij het doel lijkt te komen, waar Schuver verdween, blijkt de weg bijna versperd, alsof ze bij het Slot van K aanbeland is. Komt ze toch in Meshra el-Rek in Zuid-Soedan terecht, dan blijkt het een vervallen dorp, waar de oude dijk is doorgebroken of doorgestoken. Een mogelijk gesprek met een nazaat van de kwelgeest van Schuver, een koning Bulla, loopt op niets uit en men kan zich afvragen wat er in de orale overlevering was terecht gekomen van het voorval.

Zoekt ze het door Schuver ontdekte Haarlemmermeer, ergens in de bergen in Zuid-Soedan, dan moet ze vaststellen dat er wel een verbreding is van de Nijl, maar dat alleen als de oevers overstromen er zoiets als een meer lijkt te ontstaan. Het is het typische kenmerk van onze omgang met ontdekkingsreizen en de verslagen die we ervan te zien krijgen, we kunnen zonder plaatsbezoek niet navoelen hoezeer de wens de vader van de gedachte is. Het is voor ontdekkingsreizigers ook niet mogelijk alle in en outs van een bepaalde situatie te ontdekken. Wat wel opvalt, wat me van bij het begin opviel is dat de auteur zich geen illusies leek te maken over de ambities van de ontdekkingsreiziger, omdat ze al lang doordrongen was van de idee dat zo ontdekkingsreis altijd ook een koloiale smet in zich draagt. Haar kritiek ten aanzien van ngo’s die zich op ontwikkelingswerk toeleggen, komt daardoor des te scherper aan bij de lezer. Hoe goed menen die welzijnswerkers het wel met hun mensen, die ze vaak niet lijken te kennen en van wie ze zich bij voorkeur afzonderen, na gedane arbeid. De ontdekkingsreiziger was een martelaar voor de wetenschap, de ngo-vrijwilliger voor de goede zaak.

En Flora zelf? Is zij ergens slachtoffer van? Ik denk dat de kwestie delicater ligt, vooral voor haarzelf. Als na haar reis door het gebied van Blauwe en Witte Nijl, na haar uitstap in Ethiopië, omdat de grens daar alvast goed vergrendeld was, moet ze via Ethiopië de verdere loop van de Nijl, de Blauwe dus, volgen. Uitgeput is ze meermaals, verlies aan lichaamsgewicht incluis, terwijl ze al vroeg ziet dat welvarende mensen in Khartoem merkt dat ze ook aan obesitas lijden. Het boek laat tegelijk de charme van het avontuur zien als de onmogelijkheid vrijblijvend met mensen op te trekken die zich niet aan de bestaande situatie, met clanoorlogen erbovenop kunnen onttrekken. Zou een Schuver over zijn erotische avonturen gesproken hebben in zijn notities, brieven en boeken? Wellicht was het voor hem te banaal, of was hij, zoals op zeker ogenblik bij Flora opkomt, misschien minder mannelijk dan ze zich hem had voorgesteld.

Niet iedereen die een expeditie aanvatte kwam ook behouden terug, zoals we weten van Willem Barendtsz en andere ontdekkingsreizigers. Via allerlei geografische, aardrijkskundige genootschappen brachten ontdekkingsreizigers hun bevindingen aan de man en soms waren er uitgevers bereid hun avontuur met het publiek te delen. Flora heeft ook oog voor de natuur, voor mensen en vooral met de speling van het licht. Ze ziet op een bootje hoe de samenvloeiing van de Blauwe en de Witte Nijl niet vanzelf gaat, lang blijft de grens van het ene bekken met donker water en het andere met wit, met slib bezwaard water naast elkaar stromen. Mensen, dieren, natuur en het leven, alles komt in verhevigde gestalte op haar af, wat haar eerst niet lijkt te raken, maar haar geleidelijk in haar macht lijkt te krijgen. Toch is ze niet de persoon die alles in de hand heeft, vaak als een pakketje, zegt ze, voelt ze zich als mensen haar aan elkaar doorgeven.

De plot van het boek? De ontdekkingsreis, maar om dat alles in te kunnen leven, kan alleen het boek lezen helpen. Het relaas over migraties en over de burgeroorlog, de toenemende welvaart in Khartoem en de problemen met goed bestuur, met bestuur zonder meer komen aan bod. Aanbevelenswaardig is het zeker, maar misschien zal u een andere kijk op het boek krijgen, op de auteur ook, afhankelijk van uw eigen aandrang. Dat ze de Shari’a overtreedt en meent dat te mogen doen, want geen moslima, door met een Dinka samen te hokken op een flat, daarbij belaagd wordt door hypocriete agenten die op de toepassing toezien maar na hen, Fleur en haar vriend te hebben ontdekt, haar willen dwingen tot seksuele dienstverlening, maakt het samenleven met hem onmogelijk en haar eigen verblijf bijzonder moeilijk.

Een andere plot? Ook daar is sprake van, want het gaat over haar eigen obsessies en bipolaire aanleg, waardoor ze nu eens hopeloos euforisch door een tuin van Eden dwaalt en dan weer wegkwijnt in depressie. Of ze echt afscheid nemen kan van Schuver, zoals aan het eind verteld wordt en wat zelfs wat aan het magisch theater in de Steppewolf van Hesse doet denken, waar mensen geholpen worden om hun echtscheiding psychisch af te ronden, blijft toch maar boven de laatste bladzijden hangen. Ze heeft het boek, het relaas verteld van zijn reis en haar achternareizen. Maar ze kan nu mensen overvallen met soms doldrieste avonturen.



Bart Haers 

Reacties

Populaire posts