Alexander De Croo jaagt op fake news

Dezer Dagen

Ten strijde tegen fake news

Armand Pien, nationale Vlaamse Weerman, die
ons plezierde met reuzenaardappelen en andere
bijzonderheden. Hij leerde ons wel iets over het
weersysteem. Toch was zijn moeilijkste moment
ingaan op de vraag van de regering om geen
onrustwekkende informatie te geven na de ramp
in Tsjernobyl  Want er zou fall out geweest zijn,
maar pas veel later maakte hij duidelijk dat hij
had moeten liegen, op last van de politici. 

De regering wil ons beschermen tegen fake news, vraagt toch aan u en mij wat er tegenin te brengen is. Mooi initiatief, zou men denken, ware het niet door en door hypocriet, als politici ons willen beschermen tegen fake news. Overigens, ofwel zie je dat het te mooi is om waar te zijn, of anders weet je zelfs niet waar het over gaat. Is facebook echt onbetrouwbaar? Ze weigeren afbeeldingen als “l ‘origine du monde” van Gustave Courbet, wegens, tja, het schilderijtje toon een behaarde vulva en dus zal het wel twee keer schokkeren. Maar wat is er tegen?

Waarheidsvinding blijft de crux, maar tegelijk weet men na 22 jaren in dit leven dat de ene waarheid van groter belang is dan de andere. Of de regering steun verleent aan de Palestijnse burgers op de Westoever is een zaak, of ze Israël kan bewegen die investeringen in infrastructuur, schooltjes en al die dingen, met rust te laten, hangt af van wat men in de aanbieding heeft. Het cruciale is dat wij de strijd tussen beide partijen niet begrijpen, die zelfs niet meer aan 15 mei 1948 te linken vallen. Hoe Israël opgericht kon worden, hoe,  de opvatting over de nieuwe staat van Israël wel eens een zelfgekozen gevangenis voor joden is gebleken, het blijft ook voor Israëli bijzonder moeilijk te bevatten, al blijven ze ook trouw aan het land. Onze informatie over Israël doorheen de tijd is overigens veranderd, naarmate in Europa de ergernis over het lot van de Palestijnen enerzijds en de verrechtsing van de Israëlische politiek anderzijds de Europese gevoeligheden schrijnden. De discussie over de oprichting van de staat Israël, oorspronkelijk als een zegen gezien, werd na 1973 steeds meer een problematisch gegeven, want het zou leiden tot apartheid en erger.

De evolutie van China sinds 1989 had ook evengoed als voorbeeld dienstig kunnen zijn, want het viel me altijd op dat men zich weinig vragen stelde over hoe de economische boom die China sindsdien kende voor de een goede zaak terwijl men tegelijk kon vaststellen dat China bepaalde regels, zoals eerlijke concurrentie terzijde schoof. De aanzetten tot democratie en tot de vorming van een rechtsstaat werden ineens onder het tapijt geveegd. Toch is kritiek op het Chinese bestel niet zo vaak te horen, terwijl de burgers er wel voordeel bij halen, maar ook de repressie gaat niet ongemerkt voorbij. Of de economische expansie een goede zaak is voor de wereld, valt dan ook niet zomaar objectief te beoordelen.

Want naast het begrip waarheid botsen we ook vaak op de notie “objectief”, waarbij het voorgesteld wordt alsof een bericht objectief alle facetten van een zaak kan presenteren. Hoe korter het bericht, hoe minder kans daartoe. Nu had men over de stap van Trump om de Iran-deal op te breken inderdaad kritiek uit te oefenen, maar tegelijk is mij slechts duidelijk dat de stap fout is, omdat het onder andere gevolgen ook de vaststelling meebrengt dat verdragen met de VSA niet erg betrouwbaar zouden zijn, maar was dat niet al een oude les, dat machtige staten wel best bij machte zijn onrechtmatig te handelen?

Of zouden we denken aan berichtgeving over wat er in de Democratische Republiek Congo gaande is? Wat moeten we weten om de zaak te begrijpen? Hoe een grondwet werd ingesteld om een nieuwe dictatuur te vermijden, kan van belang zijn, maar dat het voor zittende staatshoofden in Afrikaanse staten handig is om die grondwet naar eigen goeddunken te interpreteren, blijft cruciaal, vooral wanneer de rest van de staat ongeveer in puin ligt en niemand nog een idee heeft van wat de res publica moet voorstellen, terwijl bovendien de buitenlandse ondernemingen  het land plunderen, zonder vergoeding voor de lokale bevolking, alleen voor de hoogste elite en hun hovelingen. Hoe zit het met het onderwijs in de RDC? Ik hoor er weinig over, net zo min als over het feit dat er in Congo toch ook een economie mogelijk blijkt op grond van kleine ondernemingen. Natuurlijk is er het probleem dat de rechtsstaat niet bestaat en niemand zeker is van eigendom en zelfs van het eigen leven?

Fake News? We spreken er vaak over en het is best mogelijk dat er al eens een bericht doorkomt dat naderhand niet juist blijkt, maar tijdens de Golfoorlog in 1990 was er sprake van een plundering door de Iraki op een ziekenhuis in Koeweit, waar we beelden zagen van omgegooide couveuses, maar of er ook dode baby’s te zien waren? Het diende de bereidheid aan te wakkeren Koeweit te steunen tegen de Barbaren uit Irak. Naderhand bleek dat het om een hoax ging, die alvast niet bewezen kon worden. De waarheid dat er hier een propagandamiddel ingezet was geworden, kwam er bij de journalisten van de VRT niet in, zo te zien want we zagen de beelden zonder duiding, terwijl men weet dat zo een heftige beelden net veel zorg en kritische behandeling vergen. Voor zover ik het mij kon herinneren, was dat mijn kijk op de zaak: kan het bewezen worden?

Want het probleem is natuurlijk dat er partijen zijn die zich van media bedienen om ons te overtuigen van hun inzichten en niet per se geneigd blijken objectieve benaderingen van complexe realiteiten te brengen. Er is geen politicus die niet probeert zijn of haar achterban te overtuigen dat hij of zij hun beste pleitbezorger is, maar ook bedrijven en andere vaak activistische organisaties zorgen met plezier voor leven in de media  zodat er altijd wel nieuws zal zijn. Soms kan een feit van belang lijken, maar de verhoudingen niet noemenswaardig wijzigen, andere, op het oog futiele gebeurtenissen kunnen net wel schakels blijken in het verschuiven van de macht of minstens de controle op de dingen.

Daarom is het vooral van belang dat leerlingen en studenten leren lezen en begrijpen dat dingen soms niet onschuldig zijn. Je kan Livius “Ab Urbe condita” lezen en weten dat Livius in de boeken die ons doorgegeven zijn, Boek I tot boek X en dan nog boeken 21 – 45, een eerbetoon wilde geven aan Augustus en tegelijk ook de Republikeinse traditie van Rome in de verf zetten. Die boeken zouden onder meer fantasie genoemd kunnen worden, maar het verjagen van de  Tarquinii, de laatste koningen van Rome en de instelling van de Republiek, is meer dan een verhaal en hoewel Titus Livius wel weet dat in Rome de Republiek door toedoen van onder meer Julius Caesar en Octavianus, Augustus dus, hervormd werd, zij het dat de oude instituties, zoals het consulaat en andere ambten in voege blijven, werd Rome opnieuw geleid door een monarch, een Imperator en/of Caesar – al dateert die term pas uit een latere tijd. De kwestie is niet of Livius de werkelijkheid naar zijn hand zette, de vraag is of we uit die boeken wel iets kunnen halen. Vergeleken met Tacitus evenwel is de tekst van Livius niet echt betrouwbaar, maar als Tacitus over de Germanen schrijft, heeft ook hij weer een doel, namelijk de Romeinse elite het liederlijke gedrag waar ze zich aan overgeven voor de voeten werpen; toch schrijven zowel Tom Holland als Mary Beard dat er wel sprake was van decadentie, maar dat de meeste keizers zich bewust waren van hun verantwoordelijkheden en met een relatief beperkte staf een massa werk verzetten. Men kan ook, na lectuur van Tacitus, Livius, Cicero… ook kijken naar wat we weten over de materiële cultuur, over levensverwachting in het Romeinse Rijk, de uitwisseling van goederen, diensten en bestuursverantwoordelijken vaststellen dat dit Romeinse rijk voor burgers, ook in afgelegen provincies heel wat betekende, een grote vooruitgang. Men kan de nederlaag van Vercingetorix in Alesia betreuren, wat weinig zin heeft, men kan ook gaan bestuderen hoe het leven in Gallië en andere delen van het rijk evolueerde.

Natuurlijk is het wel eens spannend te bekijken hoe het de Kelten verging vanaf het moment dat de Romeinen de Alpen overstaken en in Gallia Narbonensis vaste grond verwierven. Men kan vaststellen dat het beeld dat Caesar ervan opging niet helemaal klopt, of helemaal niet spoort met de archeologische vondsten die men bij elkaar bracht, dan nog is het een historisch feit dat Gallië niet op bleek te kunnen tegen de Romeinen, en al helemaal niet op bestuurlijk vlak. Toch moet men die laatste oorlog van Vercingetorix ook niet als nutteloos en zinloos wegzetten. Zij wilden zelf de baten van hun welvaart voor zich houden. Gedurende drie eeuwen zou de greep van Rome alles bepalend zijn, maar reeds in de derde eeuw ontstond er een bijna autonoom koninkrijk in Gallië onder koning Posthumus in 250 van onze era. Nadien zou Gallië nog enkele keren autonomie en wellicht ook soevereiniteit verwerven, in de mate dat toen en later de keizers niet meer bij machte bleken de boel samen te houden. Heeft het de loop van de geschiedenis bepaald? Wellicht blijft het moeilijk vast te stellen of die evolutie in Gallië het gevolg is van de verzwakking van het keizerlijke hof, van de soldatenkeizers die de greep op het geheel verloren en met hun legioenen elkaar gingen afdreigen en afslachten.

Om aan te geven dat als men zegt iets te weten over deze tijd, over Noord-Korea of het Vietnam sinds 1975, men altijd weer vaststelt dat het niet zo eenvoudig is. Waarheidsvinding is des te moeilijker omdat we met enkele aannames af te rekenen hebben die het niet goed mogelijk maken achter de realiteit te komen, de waarheid aan de weet te komen. Het is daarom van belang dat de brede media ook meer inspanningen doen om uit te leggen waar het over gaat, waarbij men het publiek niet voor onwetender moet houden dan het is. Hoor ik wel eens journalisten vertellen dat wij geen idee hebben van hoe het werkelijk toegaat in de Wetstraat, dan vraag ik mij of ze dan echt blind kunnen zijn voor hun eigen rol. Als zij ons niet naar best vermogen informeren, dan kunnen we er inderdaad geen idee van hebben, maar dat betekent dat zij hun job niet naar behoren doen. Zij zijn de laatsten die ons iets op de mouw mogen spelden, uit beroepseer. Kan en zeggen dat ze onbetrouwbaar zijn? Neen, enfin, als het over het orgastisch leven van onze beroemde beeldvullers gaat, dan is het geen zaak van belang, gaat het over keuzes inzake nieuwe gevechtsvliegtuigen, dan wordt het wel delicater.

Vulgus vult decipi? Het zal wel, dat mensen wel eens geruststellende berichten willen horen, maar we krijgen al decennia vooral berichten over wat fout gaat en dat weerspiegelt de realiteit ook niet. Als een krant breed uitpakt met een rapport van onze rust- en verzorgingstehuizen, dan blijkt dat het allemaal niet deugt. Soms kan er reden zijn om uitleg te vragen over hoe met de oude moeder gaat, dan weer is duidelijk dat er inderdaad bij momenten weinig aanleiding is om meer te eisen, wel wetende wat de algemene toestand van de bomma is. Men kan ook niet zomaar zeggen dat mensen hun hoogbejaarde ouders wegstoppen, al zal dat in een aantal gevallen wel zo zijn. Maar hoe of mensen omgaan met hun bejaarde en soms dementerende ouders, ooms, tantes heeft zo ook wel belang en dan merk je dat vele mensen wel om hun oudjes geven, al is dat niet altijd aangenaam, terwijl we van elkaar aannemen dat we dat niet doen.

Het volk wil niet bedrogen worden, zeggen anderen dan weer en de enige waarheid is dat het allemaal naar de “wuppe” gaat, waar populisten in uitblinken. Het is merkwaardig hoe zowel links als rechts menen dat we het beste achter ons hebben terwijl het naïef klinkt als iemand zegt “you ain’t seen something yet”.  De pessimistische kijk op de toekomst is gemakkelijk en aantrekkelijk, net als ongebreideld positivisme, maar hoe komen we tot een reëel beeld? Door ons meer in te laten met wat dingen betekenen en niet enkel streven naar zogenaamd objectieve kennis, kunnen we beter waarderen wat nieuwsfeiten ons kunnen brengen; ik denk nog altijd terug aan de avond dat Armand Pien ons overduidelijk met een kluitje in het riet stuurde over de mogelijke fall out van nucleair materiaal na de ramp met de kerncentrale in Tsjernobyl, wat pas kort voor zijn overlijden duidelijk werd. Men kan het betreuren dat vanuit Turkije boeken rondgestuurd worden waarin de Evolutietheorie afgewezen wordt. Men kan het naar vinden dat mensen al eens genoeg hebben met al die berichtgeving over transgenders, terwijl men ervan zegt uit te gaan dat iedereen dat op termijn zal moeten aanvaarden. Intussen worstelen wel eens personen met hun biologische geslacht en zouden ze liever de andere kant opgaan, wat medisch kan, maar niet gratis en niet zonder pijn en risico’s. De druk om zelf ook “open minded” in te wereld te staan is groot, maar wat als een theoretisch verhaal plots in de omgeving werkelijkheid wordt? Men zegt dan welwillend dat men de objectieve werkelijkheid rationeel moet benaderen en dat emoties van geen tel zijn. Tegenstanders duiken dan onder en dat heeft ook wel gevolgen, want dan valt er al eens een incident voor, waarbij mensen aangevallen worden; dat valt niet goed te keuren, toch zal men ook voor verwarde reacties oog moeten hebben, anders komt de idee van vrije meningsvorming op de helling te staan. Ook hier spelen populisten op in.

Fake news moeten we afwijzen, maar hoe weten we of het fake news is, of een hoax? Soms is het simpel, soms is de werkelijkheid zelf ongeloofwaardig, zoals toen Lady Di omkwam in Parijs, dat leek inderdaad bijna te erg om waar te zijn. De val van Lehman Brothers leek in België even slechts een fait divers tot duidelijk werd dat de achterliggende realiteit voor de systeembanken meer dan bedreigend was. Het feit bovendien dat de bankiers alles behalve op zekerheid hadden gespeeld en zelfs producten ingekocht waarvan ze de logica niet meer begrepen, zorgde ook in bij ons voor een bankencrisis, waarbij Fortis, ING en KBC dreigden om te vallen en veel overheidsmiddelen toegespeeld kregen om de totale chaos te voorkomen. Toch was het beter geweest mochten de verantwoordelijkheden van die banken zo snel mogelijk door het OM zijn onderzocht en indien daar reden toe was geweest de bestuurders voor de rechter te zijn gebracht. Nu hebben mensen terecht de indruk dat ze voor een free lunch zijn gegaan en de bedienden, de belastingbetalende burger mocht het gelag betalen. Dat laatste klopt slechts gedeeltelijk want de KBC betaalde haar ontlener, de staat, België en Vlaanderen het geleende kapitaal met interest terug. Dexia verdween en Belfius zal eerlang op de beurs komen, als dat andere akkefietje opgelost raakt, de bedrogen intekenaren op een aanbod van de Arco, de financiële poot van de Christelijke werklieden, wat men nog altijd maar moet moeite wil toegeven.

Toch moeten we niet denken dat we alle fake news ernstig moeten nemen of er ook maar enige aandacht aan besteden. Als slordig wetenschappelijk onderzoek in de pers nog eens slordig behandeld wordt, dan kan dat meestal weinig gevolgen met zich meeslepen, tenzij mensen echt gaan geloven dat elke druppel alcohol dodelijk zou zijn, want het duurt wel even voor men er iets van merkt. Toch zien we dat andere specialisten het slordige berichten aanklagen als misleiding en blijkt algauw dat men zich vergist heeft, de persmensen dus. Laten we dus vooral inzetten op goed, zeer goed onderwijs en vooral het leren denken bij jongeren aanmoedigen. Zou er nu echt een planeet IX zijn, of planeet X? Men heeft ze nog niet gezien, maar zou een behoorlijke massa moeten hebben doch gezien de afstand van de aarde en de zon (slechts een astronomische eenheid) zou die planeet nauwelijks zonlicht vangen en terug stralen. Bovendien, wat betekent die veronderstelde planeet voor wat astrofysici de grens van het zonnestelsel noemen en dus voor de plaats waar de voyagers zich bevinden, in de interstellaire ruimte of nog binnen het zonnestelsel? Het lijkt een theoretische vraag, voor ons begrip van de fysica en van de omstandigheden aan de randen van het zonnestelsel kan het alleen maar boeien, al blijkt het dan weer voor enige controverse te zorgen, want al die ruimtevaart kost handenvol geld en brengt niets op. Zou het?

Het is zonder meer fake news dat de overheid zich over de verspreiding van fake news zorgen maakt, want dat moet elke minister, elk parlementslid vanaf nu alleen nog objectief en wetenschappelijk gesanctioneerde informatie brengen, die niet voor interpretatie vatbaar zou zijn. Nou, wie daarin slaagt, is een straffe meid/kerel/dame. Bovendien zou men dan politici elke retorische handgreep ontzeggen en dan wordt politiek zielloos en zelfs doelloos. Men moet burgers niet van hun kennis en inzichten beroven door te doen alsof de overheid zou weten wat fake news is. Sinds de Brexit weten we dat ook journalisten zich daartoe lenen. Zelfs de vader van Meghan Markle ontsnapte niet aan de drijverijen en het gespin van de tabloïds, met leugens en vernederingen tot gevolg. Moet men er aandacht aan besteden? Wel, als men geen onrechtvaardigheid zegt te verdragen, dan moet men die journalisten en journalisten hier te lande die zich ertoe lenen ook geen journalist meer noemen. Ik heb niets met die prinses of met haar vader, maar dat men een en ander zocht om hem af te schieten en zo die jongedame, laat zien dat ook reguliere media trollen kunnen blijken.

Bart Haers