Alexander De Croo jaagt op fake news
Dezer
Dagen
Ten strijde tegen fake news
De
regering wil ons beschermen tegen fake news, vraagt toch aan u en mij wat er
tegenin te brengen is. Mooi initiatief, zou men denken, ware het niet door en
door hypocriet, als politici ons willen beschermen tegen fake news. Overigens,
ofwel zie je dat het te mooi is om waar te zijn, of anders weet je zelfs niet
waar het over gaat. Is facebook echt onbetrouwbaar? Ze weigeren afbeeldingen als
“l ‘origine du monde” van Gustave Courbet, wegens, tja, het schilderijtje toon
een behaarde vulva en dus zal het wel twee keer schokkeren. Maar wat is er
tegen?
Waarheidsvinding
blijft de crux, maar tegelijk weet men na 22 jaren in dit leven dat de ene
waarheid van groter belang is dan de andere. Of de regering steun verleent aan
de Palestijnse burgers op de Westoever is een zaak, of ze Israël kan bewegen
die investeringen in infrastructuur, schooltjes en al die dingen, met rust te
laten, hangt af van wat men in de aanbieding heeft. Het cruciale is dat wij de
strijd tussen beide partijen niet begrijpen, die zelfs niet meer aan 15 mei 1948
te linken vallen. Hoe Israël opgericht kon worden, hoe, de opvatting over de nieuwe staat van Israël wel
eens een zelfgekozen gevangenis voor joden is gebleken, het blijft ook voor
Israëli bijzonder moeilijk te bevatten, al blijven ze ook trouw aan het land. Onze
informatie over Israël doorheen de tijd is overigens veranderd, naarmate in
Europa de ergernis over het lot van de Palestijnen enerzijds en de verrechtsing
van de Israëlische politiek anderzijds de Europese gevoeligheden schrijnden. De
discussie over de oprichting van de staat Israël, oorspronkelijk als een zegen
gezien, werd na 1973 steeds meer een problematisch gegeven, want het zou leiden
tot apartheid en erger.
De
evolutie van China sinds 1989 had ook evengoed als voorbeeld dienstig kunnen zijn,
want het viel me altijd op dat men zich weinig vragen stelde over hoe de
economische boom die China sindsdien kende voor de een goede zaak terwijl men
tegelijk kon vaststellen dat China bepaalde regels, zoals eerlijke concurrentie
terzijde schoof. De aanzetten tot democratie en tot de vorming van een
rechtsstaat werden ineens onder het tapijt geveegd. Toch is kritiek op het Chinese
bestel niet zo vaak te horen, terwijl de burgers er wel voordeel bij halen,
maar ook de repressie gaat niet ongemerkt voorbij. Of de economische expansie
een goede zaak is voor de wereld, valt dan ook niet zomaar objectief te
beoordelen.
Want naast
het begrip waarheid botsen we ook vaak op de notie “objectief”, waarbij het voorgesteld
wordt alsof een bericht objectief alle facetten van een zaak kan presenteren. Hoe
korter het bericht, hoe minder kans daartoe. Nu had men over de stap van Trump
om de Iran-deal op te breken inderdaad kritiek uit te oefenen, maar tegelijk is
mij slechts duidelijk dat de stap fout is, omdat het onder andere gevolgen ook
de vaststelling meebrengt dat verdragen met de VSA niet erg betrouwbaar zouden
zijn, maar was dat niet al een oude les, dat machtige staten wel best bij machte
zijn onrechtmatig te handelen?
Of
zouden we denken aan berichtgeving over wat er in de Democratische Republiek
Congo gaande is? Wat moeten we weten om de zaak te begrijpen? Hoe een grondwet
werd ingesteld om een nieuwe dictatuur te vermijden, kan van belang zijn, maar
dat het voor zittende staatshoofden in Afrikaanse staten handig is om die
grondwet naar eigen goeddunken te interpreteren, blijft cruciaal, vooral wanneer
de rest van de staat ongeveer in puin ligt en niemand nog een idee heeft van wat
de res publica moet voorstellen, terwijl bovendien de buitenlandse ondernemingen
het land plunderen, zonder vergoeding
voor de lokale bevolking, alleen voor de hoogste elite en hun hovelingen. Hoe
zit het met het onderwijs in de RDC? Ik hoor er weinig over, net zo min als
over het feit dat er in Congo toch ook een economie mogelijk blijkt op grond
van kleine ondernemingen. Natuurlijk is er het probleem dat de rechtsstaat niet
bestaat en niemand zeker is van eigendom en zelfs van het eigen leven?
Fake
News? We spreken er vaak over en het is best mogelijk dat er al eens een
bericht doorkomt dat naderhand niet juist blijkt, maar tijdens de Golfoorlog in
1990 was er sprake van een plundering door de Iraki op een ziekenhuis in
Koeweit, waar we beelden zagen van omgegooide couveuses, maar of er ook dode baby’s
te zien waren? Het diende de bereidheid aan te wakkeren Koeweit te steunen
tegen de Barbaren uit Irak. Naderhand bleek dat het om een hoax ging, die alvast
niet bewezen kon worden. De waarheid dat er hier een propagandamiddel ingezet
was geworden, kwam er bij de journalisten van de VRT niet in, zo te zien want
we zagen de beelden zonder duiding, terwijl men weet dat zo een heftige beelden
net veel zorg en kritische behandeling vergen. Voor zover ik het mij kon
herinneren, was dat mijn kijk op de zaak: kan het bewezen worden?
Want
het probleem is natuurlijk dat er partijen zijn die zich van media bedienen om
ons te overtuigen van hun inzichten en niet per se geneigd blijken objectieve
benaderingen van complexe realiteiten te brengen. Er is geen politicus die niet
probeert zijn of haar achterban te overtuigen dat hij of zij hun beste pleitbezorger
is, maar ook bedrijven en andere vaak activistische organisaties zorgen met plezier
voor leven in de media zodat er altijd
wel nieuws zal zijn. Soms kan een feit van belang lijken, maar de verhoudingen
niet noemenswaardig wijzigen, andere, op het oog futiele gebeurtenissen kunnen
net wel schakels blijken in het verschuiven van de macht of minstens de
controle op de dingen.
Daarom
is het vooral van belang dat leerlingen en studenten leren lezen en begrijpen
dat dingen soms niet onschuldig zijn. Je kan Livius “Ab Urbe condita” lezen en
weten dat Livius in de boeken die ons doorgegeven zijn, Boek I tot boek X en
dan nog boeken 21 – 45, een eerbetoon wilde geven aan Augustus en tegelijk ook
de Republikeinse traditie van Rome in de verf zetten. Die boeken zouden onder
meer fantasie genoemd kunnen worden, maar het verjagen van de Tarquinii, de laatste koningen van Rome en de
instelling van de Republiek, is meer dan een verhaal en hoewel Titus Livius wel
weet dat in Rome de Republiek door toedoen van onder meer Julius Caesar en Octavianus,
Augustus dus, hervormd werd, zij het dat de oude instituties, zoals het
consulaat en andere ambten in voege blijven, werd Rome opnieuw geleid door een
monarch, een Imperator en/of Caesar – al dateert die term pas uit een latere
tijd. De kwestie is niet of Livius de werkelijkheid naar zijn hand zette, de
vraag is of we uit die boeken wel iets kunnen halen. Vergeleken met Tacitus
evenwel is de tekst van Livius niet echt betrouwbaar, maar als Tacitus over de
Germanen schrijft, heeft ook hij weer een doel, namelijk de Romeinse elite het
liederlijke gedrag waar ze zich aan overgeven voor de voeten werpen; toch
schrijven zowel Tom Holland als Mary Beard dat er wel sprake was van decadentie,
maar dat de meeste keizers zich bewust waren van hun verantwoordelijkheden en
met een relatief beperkte staf een massa werk verzetten. Men kan ook, na
lectuur van Tacitus, Livius, Cicero… ook kijken naar wat we weten over de
materiële cultuur, over levensverwachting in het Romeinse Rijk, de uitwisseling
van goederen, diensten en bestuursverantwoordelijken vaststellen dat dit
Romeinse rijk voor burgers, ook in afgelegen provincies heel wat betekende, een
grote vooruitgang. Men kan de nederlaag van Vercingetorix in Alesia betreuren,
wat weinig zin heeft, men kan ook gaan bestuderen hoe het leven in Gallië en
andere delen van het rijk evolueerde.
Natuurlijk
is het wel eens spannend te bekijken hoe het de Kelten verging vanaf het moment
dat de Romeinen de Alpen overstaken en in Gallia Narbonensis vaste grond verwierven.
Men kan vaststellen dat het beeld dat Caesar ervan opging niet helemaal klopt,
of helemaal niet spoort met de archeologische vondsten die men bij elkaar
bracht, dan nog is het een historisch feit dat Gallië niet op bleek te kunnen tegen
de Romeinen, en al helemaal niet op bestuurlijk vlak. Toch moet men die laatste
oorlog van Vercingetorix ook niet als nutteloos en zinloos wegzetten. Zij
wilden zelf de baten van hun welvaart voor zich houden. Gedurende drie eeuwen
zou de greep van Rome alles bepalend zijn, maar reeds in de derde eeuw ontstond
er een bijna autonoom koninkrijk in Gallië onder koning Posthumus in 250 van
onze era. Nadien zou Gallië nog enkele keren autonomie en wellicht ook
soevereiniteit verwerven, in de mate dat toen en later de keizers niet meer bij
machte bleken de boel samen te houden. Heeft het de loop van de geschiedenis
bepaald? Wellicht blijft het moeilijk vast te stellen of die evolutie in Gallië
het gevolg is van de verzwakking van het keizerlijke hof, van de
soldatenkeizers die de greep op het geheel verloren en met hun legioenen elkaar
gingen afdreigen en afslachten.
Om aan
te geven dat als men zegt iets te weten over deze tijd, over Noord-Korea of het
Vietnam sinds 1975, men altijd weer vaststelt dat het niet zo eenvoudig is. Waarheidsvinding
is des te moeilijker omdat we met enkele aannames af te rekenen hebben die het
niet goed mogelijk maken achter de realiteit te komen, de waarheid aan de weet
te komen. Het is daarom van belang dat de brede media ook meer inspanningen
doen om uit te leggen waar het over gaat, waarbij men het publiek niet voor onwetender
moet houden dan het is. Hoor ik wel eens journalisten vertellen dat wij geen
idee hebben van hoe het werkelijk toegaat in de Wetstraat, dan vraag ik mij of
ze dan echt blind kunnen zijn voor hun eigen rol. Als zij ons niet naar best vermogen
informeren, dan kunnen we er inderdaad geen idee van hebben, maar dat betekent
dat zij hun job niet naar behoren doen. Zij zijn de laatsten die ons iets op de
mouw mogen spelden, uit beroepseer. Kan en zeggen dat ze onbetrouwbaar zijn?
Neen, enfin, als het over het orgastisch leven van onze beroemde beeldvullers
gaat, dan is het geen zaak van belang, gaat het over keuzes inzake nieuwe
gevechtsvliegtuigen, dan wordt het wel delicater.
Vulgus
vult decipi? Het zal wel, dat mensen wel eens geruststellende berichten willen
horen, maar we krijgen al decennia vooral berichten over wat fout gaat en dat
weerspiegelt de realiteit ook niet. Als een krant breed uitpakt met een rapport
van onze rust- en verzorgingstehuizen, dan blijkt dat het allemaal niet deugt.
Soms kan er reden zijn om uitleg te vragen over hoe met de oude moeder gaat,
dan weer is duidelijk dat er inderdaad bij momenten weinig aanleiding is om
meer te eisen, wel wetende wat de algemene toestand van de bomma is. Men kan
ook niet zomaar zeggen dat mensen hun hoogbejaarde ouders wegstoppen, al zal
dat in een aantal gevallen wel zo zijn. Maar hoe of mensen omgaan met hun
bejaarde en soms dementerende ouders, ooms, tantes heeft zo ook wel belang en
dan merk je dat vele mensen wel om hun oudjes geven, al is dat niet altijd
aangenaam, terwijl we van elkaar aannemen dat we dat niet doen.
Het
volk wil niet bedrogen worden, zeggen anderen dan weer en de enige waarheid is
dat het allemaal naar de “wuppe” gaat, waar populisten in uitblinken. Het is
merkwaardig hoe zowel links als rechts menen dat we het beste achter ons hebben
terwijl het naïef klinkt als iemand zegt “you ain’t seen something yet”. De pessimistische kijk op de toekomst is
gemakkelijk en aantrekkelijk, net als ongebreideld positivisme, maar hoe komen
we tot een reëel beeld? Door ons meer in te laten met wat dingen betekenen en
niet enkel streven naar zogenaamd objectieve kennis, kunnen we beter waarderen
wat nieuwsfeiten ons kunnen brengen; ik denk nog altijd terug aan de avond dat
Armand Pien ons overduidelijk met een kluitje in het riet stuurde over de mogelijke
fall out van nucleair materiaal na de ramp met de kerncentrale in Tsjernobyl,
wat pas kort voor zijn overlijden duidelijk werd. Men kan het betreuren dat
vanuit Turkije boeken rondgestuurd worden waarin de Evolutietheorie afgewezen
wordt. Men kan het naar vinden dat mensen al eens genoeg hebben met al die
berichtgeving over transgenders, terwijl men ervan zegt uit te gaan dat
iedereen dat op termijn zal moeten aanvaarden. Intussen worstelen wel eens personen
met hun biologische geslacht en zouden ze liever de andere kant opgaan, wat
medisch kan, maar niet gratis en niet zonder pijn en risico’s. De druk om zelf
ook “open minded” in te wereld te staan is groot, maar wat als een theoretisch
verhaal plots in de omgeving werkelijkheid wordt? Men zegt dan welwillend dat
men de objectieve werkelijkheid rationeel moet benaderen en dat emoties van
geen tel zijn. Tegenstanders duiken dan onder en dat heeft ook wel gevolgen,
want dan valt er al eens een incident voor, waarbij mensen aangevallen worden;
dat valt niet goed te keuren, toch zal men ook voor verwarde reacties oog
moeten hebben, anders komt de idee van vrije meningsvorming op de helling te
staan. Ook hier spelen populisten op in.
Fake
news moeten we afwijzen, maar hoe weten we of het fake news is, of een hoax? Soms
is het simpel, soms is de werkelijkheid zelf ongeloofwaardig, zoals toen Lady
Di omkwam in Parijs, dat leek inderdaad bijna te erg om waar te zijn. De val
van Lehman Brothers leek in België even slechts een fait divers tot duidelijk
werd dat de achterliggende realiteit voor de systeembanken meer dan bedreigend
was. Het feit bovendien dat de bankiers alles behalve op zekerheid hadden
gespeeld en zelfs producten ingekocht waarvan ze de logica niet meer begrepen,
zorgde ook in bij ons voor een bankencrisis, waarbij Fortis, ING en KBC
dreigden om te vallen en veel overheidsmiddelen toegespeeld kregen om de totale
chaos te voorkomen. Toch was het beter geweest mochten de verantwoordelijkheden
van die banken zo snel mogelijk door het OM zijn onderzocht en indien daar
reden toe was geweest de bestuurders voor de rechter te zijn gebracht. Nu
hebben mensen terecht de indruk dat ze voor een free lunch zijn gegaan en de bedienden,
de belastingbetalende burger mocht het gelag betalen. Dat laatste klopt slechts
gedeeltelijk want de KBC betaalde haar ontlener, de staat, België en Vlaanderen
het geleende kapitaal met interest terug. Dexia verdween en Belfius zal eerlang
op de beurs komen, als dat andere akkefietje opgelost raakt, de bedrogen
intekenaren op een aanbod van de Arco, de financiële poot van de Christelijke werklieden,
wat men nog altijd maar moet moeite wil toegeven.
Toch moeten
we niet denken dat we alle fake news ernstig moeten nemen of er ook maar enige
aandacht aan besteden. Als slordig wetenschappelijk onderzoek in de pers nog
eens slordig behandeld wordt, dan kan dat meestal weinig gevolgen met zich
meeslepen, tenzij mensen echt gaan geloven dat elke druppel alcohol dodelijk
zou zijn, want het duurt wel even voor men er iets van merkt. Toch zien we dat
andere specialisten het slordige berichten aanklagen als misleiding en blijkt
algauw dat men zich vergist heeft, de persmensen dus. Laten we dus vooral
inzetten op goed, zeer goed onderwijs en vooral het leren denken bij jongeren
aanmoedigen. Zou er nu echt een planeet IX zijn, of planeet X? Men heeft ze nog
niet gezien, maar zou een behoorlijke massa moeten hebben doch gezien de
afstand van de aarde en de zon (slechts een astronomische eenheid) zou die planeet
nauwelijks zonlicht vangen en terug stralen. Bovendien, wat betekent die
veronderstelde planeet voor wat astrofysici de grens van het zonnestelsel
noemen en dus voor de plaats waar de voyagers zich bevinden, in de interstellaire
ruimte of nog binnen het zonnestelsel? Het lijkt een theoretische vraag, voor
ons begrip van de fysica en van de omstandigheden aan de randen van het
zonnestelsel kan het alleen maar boeien, al blijkt het dan weer voor enige controverse
te zorgen, want al die ruimtevaart kost handenvol geld en brengt niets op. Zou
het?
Het is
zonder meer fake news dat de overheid zich over de verspreiding van fake news
zorgen maakt, want dat moet elke minister, elk parlementslid vanaf nu alleen
nog objectief en wetenschappelijk gesanctioneerde informatie brengen, die niet
voor interpretatie vatbaar zou zijn. Nou, wie daarin slaagt, is een straffe meid/kerel/dame.
Bovendien zou men dan politici elke retorische handgreep ontzeggen en dan wordt
politiek zielloos en zelfs doelloos. Men moet burgers niet van hun kennis en
inzichten beroven door te doen alsof de overheid zou weten wat fake news is.
Sinds de Brexit weten we dat ook journalisten zich daartoe lenen. Zelfs de
vader van Meghan Markle ontsnapte niet aan de drijverijen en het gespin van de
tabloïds, met leugens en vernederingen tot gevolg. Moet men er aandacht aan
besteden? Wel, als men geen onrechtvaardigheid zegt te verdragen, dan moet men die
journalisten en journalisten hier te lande die zich ertoe lenen ook geen
journalist meer noemen. Ik heb niets met die prinses of met haar vader, maar
dat men een en ander zocht om hem af te schieten en zo die jongedame, laat zien
dat ook reguliere media trollen kunnen blijken.
Bart
Haers
Reacties
Een reactie posten